terminów gramatycznych online
rzeczownik żywotny
Język: polski
- Cz. I. Powierzchność języka. Rozdział VI. O imieniu: Kop/1817
- Części mowy: ZwO/1924
- Części mowy odmienne: Malecz/1882
- Część I (wstępna): Jes/1886
- Część II. O Przymiotnikach: Mucz/1825
- Część II. O częściach mowy w ogólności: Jak/1823
- Część trzecia. Rzecz o słowach: Such/1849
- Fleksja czyli nauka o odmianach: Kr/1897
- Imiona przymiotne czyli przymiotniki: Desz/1846
- Nauka o formach (Flexya): Mał/1863, Mał/1879
- Nauka o słowach i ich odmianach: Łaz/1861
- Nauka o wyrazie: Kl/1939
- Nauka odmiany wyrazów: Kon/1920
- O częściach mowy w ogólności: Bor/1830
- O ośmiu częściach mowy: DwBg/1813
- O rodzajach imion polskich: Kop/1780
- O rzeczowniku: Kam/1870
- O rzeczowniku i przymiotniku: Bor/1830
- O samogłoskach. O końcowej samogłosce rzeczowników rodzaju nijakiego (J. Mroziński): Rozp/1830
- O samogłoskach. O znamionach nad samogłoskami (W. Szwejkowski): Rozp/1830
- Odmienne części mowy: Lerc/1877
- Osma część mowy "Przy-jimki": Oż/1883
- Przymiotnik: Br/1848
- Przypadkowanie zakonczenia ę: Mroz/1822
- Przypisy do rozdziału VIII: Kop/1778
- Rozdział I. O rodzajach imion polskich: Kop/1785
- Rozdział II. O Rzeczowniku: Szt/1854
- Rzeczownik: Br/1848
- Składnia: Kurh/1852
- Słowniczek: Gaert/1927
- Słownik, cz. II (P - Ż): SWil/1861
- Słownik, t. 8: Z-Ż: SW/1900-1927
- Słownik, tom X (Wyg-Ż): Dor/1958–1969
- Tworzenie się i skłanianie zajimków, jako też skłanianie zajimkowe przymiotników: Malin/1869
- Wiadomości wstępne: Kr/1917
- Zaimki: Łoś III/1927
Cytaty
[...] jéden ná Przymiotnik z Rzéczownikiem żywotnym, np. mam brátá grzecznego.
Rodzaje rzeczowników żywotnych.
Rzeczowniki nieżywotne, tudzież żywotne żadnej płci nieznaczące, albo są swojskie, albo cudzoziemskie.
Rodzaje Rzeczowników Żywotnych
O formie piérwszéj. § 23. Do téj formy należą i podług niej przypádkują się wszystkié rzeczowniki żywotné i nieżywotné, rodzaju męsk., a to już ze znaczéniá płci męskiej, już z zakończéniá.
Rzeczy w przyrodzéniu jedne mają życié, drugie nié mają: stąd zowią się rzeczowniki: żywotne: ojciec, matka, owca, jeleń, wróbel; nieżywotne: słońcé, xiężyc, las, owczarniá, gniazdo.
Rzeczowniki żywotne ludzkie i zwiérzęce, czy są swojskie, czy cudzoziemskie, jakóżkolwiek zakończone, ogólnie mają rodzaj płci swojej.
Lecz w Rzeczownikach żywotnych, w języku tak zamożnym w formy grammatycznego pochodzenia, jakim jest Polski, sposob ten tworzył by prawie zawsze dwojznaczność, cielę cielenia, zrebię źrebienia, prosię prosienia, i t. p.
Rzeczowniki znaczące rzeczy żyjące, np. człowiek, lew, ptak, nazywamy żywotne.
[...] Przymiotniki z rzeczownikami nieżywotnemi w r. m. położone mają przypadek 4ty jak piérwszy, z żywotnemi zaś ludzkiemi, czy zwierzęcemi zawsze jak 2gi np. kupiłem dobre siodło, i dobrego konia.
Rzeczowniki żywotne, zakończone na samogłoskę nosową, przybierają podniebienną spółgłoskę ć, zamiast podniebiennéj spółgłoski ń: od cielę formujemy cielęcia nie cielenia, bo cielenia zdawałoby się pochodzić od cielenie.
Piérwsi nie wykładają, dlaczego w dalszych przypadkach słów imię, ramię, plemię i t. d. nie masz głoski ę (imienia); gdy przeciwnie, rzeczowniki żywotne cielę, prosię i t. p. głoskę swą nosową w dalszych przypadkach zachowują (cielęcia, prosięcia).
Spadki na Rzeczowniki żywotne nieżywotne.
Gatunki i Nazwiska Rzeczowników. Rzeczownik żywotny [...] nieżywotny [...] mężczyński [...].
Powiedzieliśmy że przymiotniki zgadzają się z rzeczownikami we wszystkiém, a ponieważ rzeczowniki żywotne mają 2gi Skł. tak jak 4ty; przeto i przymiotniki do nich użyte 2gi Skł. będą miały jak 4ty: mam stół dębowy, mam konia cisawego, i to się stosuje do wszystkich wzorów.
Rzeczowniki dzielą się na: 1. Oznaczające istoty żywe i nieżywe; np. człowiek, drzewo.
Z tego wzoru ogólnego wynika, że wszystkie przymiotniki r. m. l. p. mogą być podług niego spadkowane, bez podziału na wzory podrzędne, ponieważ dwoistość spadków jest w nim tylko skutkiem różności rzeczowników żywotnych i nieżywotnych, oraz ogólnych prawideł brzmienia głosek [...].
Wielorakość Rzeczowników [...] Żywotny, którego przedmiot jest życiem obdarzony; np. człowiek, uczeń, siostra, wół.
Niekiedy téż, mianowicie przy rzeczownikach żywotnych, bez dodanego przymiotnika, słowo kładzie się w liczbie mnogiéj.
Rzeczowniki [...] żywotne są te, które oznaczają rzeczy żyjące, np. człowiek, sroka, gąsię.
Rzeczownik, a, lm. i, m. gram. v. Imię rzeczowne; część mowy należąca do odmiennych; obejmuje wyrazy będące nazwami rzeczy jakichkolwiek, w najobszerniejszém znaczeniu; rzeczownikiem jest każda nazwa istoty żyjącéj, tworu przyrodzenia, dzieła rąk ludzkich, wyobrażenia umysłowego. Rzeczowniki ze względu na znaczenie tego czego są nazwą, dzielą się na: a) żywotne, będące nazwą istot żyjących, a te jeszcze na ludzkie i zwierzęce; b) nieżywotne, będące nazwą istot lub wyobrażeń niemających życia widocznego takiego jak w ludziach i zwierzętach; c) własne v. szczególne, które służą wyłącznie jednéj rzeczy; d) pospolite v. ogólne, które służą do oznaczenia różnych rzeczy podobnych; e) zbiorowe, które pod postacią liczby pojedyńczéj wyrażają zbiór jednorodnych v. jednoprzymiotowych istot, rzeczy; f) liczebne, v. liczbowe (v. Liczbowniki), oznaczające lik, liczbę; g) porządkowe, wyrażające następstwo rzeczy za rzeczą; h) pierwotne, z których inne się formują; i) pochodne, z innych ukształtowane; j) zdrobniałe albo spieszczone, wyrażające małość drobność, albo też pieszczotę; k) zgrubiałe, które znaczą wielkość a razem niezgrabność i często wyrażają pogardę dla nazywanych niemi rzeczy; 1) słowowe, uformowane ze słów i przedstawiające w formie rzeczownika czynność lub stan oznaczony słowem, z tych uformowane od słów zaimkowych zowią się jeszcze zaimkowemi, a te wszystkie są rodzaju nijakiego. Rzeczowniki w języku polskim mają trzy odmiany, wyróżniające się rozmaitemi kształtami zakończenia : a) przez rodzaje, wyrażające płeć lub jéj podobieństwo, ob. Rodzaj; b) przez liczby pojedyńczą, podwójną i mnogą, ze względu czy rzeczownik wyraża jedną, dwie lub wiele osób albo rzeczy; c) przez przypadki v. spadki wyrażające stosunek rzeczy do rzeczy lub czynności do tego na co się wywiera.
Żywotny, a, e, p. [...] 5) = gram. oznaczający istotę żywą, żyjącą. Rzeczowniki żywotne. [...].
[...] W staréj polszczyźnie kończył się 4ty p. w rzeczownikach żywotnych jak 1szy, jak do dziś dnia w imionach rzeczy nieżywotnych i w rzeczownikach rodz. nijakiego; dziś kończy się jak 2gi, a to zdaje się stąd pochodzić, iż czasowniki czynno-przechodnie rządziły w starej polszczyźnie po największéj części 2gim zamiast 4tym przypadkiem [...].
Imiona osób i zwierząt stanowią rzeczowniki żywotne.
W ogóle rzeczowniki żywotne i roślinne, toż zdrobniałe na ek, mają skłonność formować przypadek II na a; podczas gdy nieżywotne, a mianowicie zbiorowe skłaniają się przeważnie ku u.
[…] Do tego skłánianiá zaliczają niektórzy, zdaje mi się niesłusznie, rzeczowniki hraƀina, podstolina, podkomoɍina, podzasina […], które z rodu swego mają mają formę rzeczownikową według analogiji rzeczowników nieżywotnych i żywotnych […].
Ze względu na znaczenie imienia rzeczownego dzielimy je na: żywotne oznaczające ludzi i zwierzęta.
Różnicę, jaka zachodzi pomiędzy 6. i 7. przyp. licz. pojed. przy rzeczownikach rodzaju męskiego i nijakiego, zachowuje się nietylko przy rzeczownikach osobowo-męskich, lecz przy wszystkich rzeczownikach rodzaju męskiego bez różnicy, czy one są osobowe, czy rzeczowe, czy żywotne, czy nieżywotne.
Imiona osób i zwierząt stanowią rzeczowniki ŻYWOTNE; imiona rzeczy są rzeczownikami NIEŻYWOTNYMI.
Rzeczownik podług przedmiotu, jaki oznacza, może być: Żywotny, który oznacza rzecz żyjącą: człowiek, ptak, zwierz, dziecko, mucha, wąż. Nieżywotny, który oznacza rzecz nieżyjącą [...] Uwaga. Rzeczownik żywotny jest tylko ten, który może poruszać się dowolnie, sam swoją mocą.
Zakończenia w przypadku I-ym wszystkich trzech rodzai rzeczowników żywotnych, t. j. ludzkich i zwierzęcych, oraz rzeczowników nieżywotnych.
Przyjimk należy stanowczo odróżniać od przysłówków, i nie mieszać w użyciu jich znaczenia. Jak przysłówki nieodstępnemi są od słów, wszędzie przed słowami się piszą; tak przyjimki nieodstępnemi są przed jimionami, to jest: rzeczownikami żywotnemi i nieżywotnemi, jakiekolwiek one noszą jimiona nazwiska lub nazwy, do wszystkich rodzajów, rzeczy i stanów też same służą.
Człowiek – uczeń – rolnik – sędzia – żołnierz – koń – orzeł – szczupak – motyl – żaba.
Te wyrazy oznaczają osoby lub zwierzęta — czyli istoty żyjące i nazywają się rzeczownikami żywotnemi. Do rzeczowników żywotnych liczą się też w gramatyce nazwy duchów i bóstw (anioł, Jowisz). Rzeczowniki żywotne dzielą się na ludzkie czyli osobowe (ojciec, syn, siostra) i zwierzęce (koń, pies).
Wszelkie rzeczowniki żywotne (tj. osobowe i zwierzęce) mają formy biernika przejęte z dopełniacza (np. widzę rolnika, pana, kupca,...), gdy tymczasem w liczbie mnogiej z rzeczowników żywotnych tylko osobowe zastępują biernik formami dopełniacza.
Żywotny [...] 9. gram.: Rzeczowniki żywotne = ludzkie a. zwierzęce.
§ 18. Już z tych przykładów widać, że rzeczownikami mogą być wyrazy o bardzo różnym znaczeniu, dla tego też w gramatyce, wśród samych rzeczowników, odróżniamy rzeczowniki osobowe od rzeczowych, żywotne od nieżywotnych, zmysłowe od umysłowych, własne od pospolitych, zbiorowe od jednostkowych.
Rzeczowniki żywotne oznaczają istoty żywe, poruszające się (człowiek, królik, pan, siostra, nauczyciel, uczeń, przekupka, lew, krokodyl); nieżywotne — są to nazwy wszelkich przedmiotów martwych, oraz pojęć, a także roślin, jednym słowem tego, co nie może przenosić się z miejsca na miejsce (dom, stodoła, klucz, stół, lipa, dąb, jabłoń, krzak, rola, miecz, pancerz, głód, wesele).
Rzeczowniki, które są imionami istot żyjących, nazywają się rzeczowniki żywotne.
Kamień, grób, stół, pióro, dom, rów i t. d. są rzeczowniki nieżywotne.
Niekiedy, u rzeczowników żywotnych, kładzie się przyimek a w 4-ym przypadku, n. p. amar a Deus (miłować Boga) [...].
W XVI w. formę ji (pisano ją gi) coraz bardziej wypiera forma G. sg. go najpierw w odniesieniu do rzeczowników osobowych, potem żywotnych, wreszcie nieżywotnych [...].
Rzeczowniki (substantiva) - wyrazy oznaczające osoby lub rzeczy (zmysłowe lub umysłowe) [...] c) żywotne, np. człowiek, zwierzę i nieżywotne, np. kamień.
Żywotne, p. rzeczowniki.
Ale wśród nieosobowych jest dużo takich, które nazywają istoty żyjące, np. pies, motyl, pstrąg, żółw, zaskroniec, jastrząb, wydra, ćma, sowa, jaszczurka. Nazywamy je łącznie z osobowymi rzeczownikami żywotnymi w przeciwstawieniu do wszystkich nazywających istoty nie żyjące, czyli nieżywotnych, np. dom, zeszyt, las, półwysep, góra, burza, rzeka, morze, cnota, postanowienie, związek.
Żywotny [...]∆jęz. Rzeczownik żywotny «rzeczownik oznaczający istotę żywą (osobę lub zwierzę)»: Dopiero od wieku XIV zaczęto odróżniać w bierniku rzeczowniki żywotne od nieżywotnych. LEHR Gram. 73. // L.