rzeczownik nieżywotny

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• DwBg/1813
• Jak/1823
• Mucz/1825
• Bor/1830
• Rozp/1830
• Rew/1845
• Desz/1846
• Br/1848
• Such/1849
• Kurh/1852
• Szt/1854
• Gr/1861
• Łaz/1861
• Mał/1863
• Malin/1869
• Kam/1870
• Lerc/1877
• Mał/1879
• Malecz/1882
• Oż/1883
• Jes/1886
• Kr/1897
• Kr/1917
• Kon/1920
• Gaert/1927
• Kl/1939

O formie piérwszéj. § 23. Do téj formy należą i podług niej przypádkują się wszystkié rzeczowniki żywotné i nieżywotné, rodzaju męsk., a to już ze znaczéniá płci męskiej, już z zakończéniá.

Przymiotniki polskie, jakeśmy wyżéj mówili, mają trzy zakończenia na trzy rodzaje, a każdy rodzaj ma szczególne sobie służące przypadkowanie, w obydwu liczbach, które się z żadną z rzeczowników formą nie zgadzają. Stąd wypływają trzy formy: 1wsza na przymiotniki rodzaju męskiego, 2ga na przym. r. żeńskiego, 3cia na przym. r. nijakiego. Że zaś rzeczowniki zwierzęce i nieżywotne, tudzież z ludzkich nijakie, są w l. m. zawsze r. żeńskiego; przeto przymiotniki dwie tylko mają formy liczby mnogiéj; na rodzaj męski, która tylko do ludzkich imion mężczyzn, i na żeński, która do wszelkich innych należy.

[...] Przymiotniki z rzeczownikami nieżywotnemi w r. m. położone mają przypadek 4ty jak piérwszy, z żywotnemi zaś ludzkiemi, czy zwierzęcemi zawsze jak 2gi np. kupiłem dobre siodło, i dobrego konia.

Rzeczowniki nieżywotne płci nie wyrażają, a jednak mają rodzaje.

Tak samo i Rzeczowniki nieżywotne acz żadney płci nie mają, należą do tych trzech rodzajów: stoł, książka, pióro.

Gatunki i Nazwiska Rzeczowników. Rzeczownik żywotny [...] nieżywotny [...] mężczyński.

Forma I. Do tej Formy należą Rzeczowniki męzkie, w której dzielą się na Mężczyńskie, Samcze, i Nieżywotne, a nadto wszystkie te rozkładają się w niej na cztery Przedziały obejmujące zakończenia tychże Rzeczowników i 5ty Spadek liczby pojedyńczej, na których-to wszystkich zasadza się spadkowanie całej tej Formy. W Formie tej jest zakończenie męzkie i żeńskie.

Gdy zaś wiele jest rzeczowników różnego rodzaju i liczby, natenczas jeżeli rzeczowniki są, żywotne ludzkie; wtedy przymiotnik zgadza się z rodzajem przedniejszym. [...]

Jeżeli zaś rzeczowniki nieżywotne lub oznaczające zwierzęta; wtedy przymiotnik zawsze kładzie się w rodzaju żeńskim liczby mnogiej np. rozum i nauka potrzebne.

Rzeczowniki dzielą się na: 1. Oznaczające istoty żywe i nieżywe; np. człowiek, drzewo.

Z tego wzoru ogólnego wynika, że wszystkie przymiotniki r. m. l. p. mogą być podług niego spadkowane, bez podziału na wzory podrzędne, ponieważ dwoistość spadków jest w nim tylko skutkiem różności rzeczowników żywotnych i nieżywotnych, oraz ogólnych prawideł brzmienia głosek [...].

W takim razie, rzeczowniki nieżywotne przy imiesłowach biernych mogą się wyrażać 6tym przyp. bez przyimka.

Jednakże znajdujemy w tych rzeczownikach także końcówkę e zamiast y przez analogję z końcówką e w rzeczownikach zakończonych na ic (np. dziedzice, rodzice) i z końcówką rzeczową e w rzeczownikach nieżywotnych, zakończonych na ec (palec, palce, piec, piece), nareszcie ze starą końcówką e w 4 p., którą wszystkie imiona (nie tylko rzeczowe, ale także osobowe) po miękkiej spółgłosce przybierały [...].

W każdym innym razie, t. j. jeżeli podmiotami są rzeczowniki żywotne zwierzęce, rzeczowniki nieżywotne lub pomieszane zwierzęce z nieżywotnemi, kładzie się orzecznik pospolicie w liczbie mnogiéj w rodzaju nijakim, n. p. Lew, tygrys, hiena, koza i zając siedziały przez niejaki czas w jednéj klatce.

W ogóle rzeczowniki żywotne i roślinne, toż zdrobniałe na ek, mają skłonność formować przypadek II na a; podczas gdy nieżywotne, a mianowicie zbiorowe skłaniają się przeważnie ku u.

[…] Prócz tego zajimek ƶáden mający formę przymiotnikową, używá się jak jinne przymiotniki w sposób epitetu tak z rzeczownikami osobowemi, jak zwiérzęcemi i nieżywotnemi […].

UWAGA. Dla wprawy w zgadzaniu przymiotników z rzeczownikiem dla przekonania dzieci, że głównie słowo rządzi przypadkami, dobrze jest przypadkować takowe wyrazy z dorobioną do nich myślą, zwracając uwagę na zakończenie przymiotników w trzecim przypadku liczby mnogiéj i w 6m przy rzeczownikach rodzaju męzkiego i nijakiego, a w liczbie mnogiéj przy osobowych i zwierzęcych albo nieżywotnych. (Wyraz lub końcówka będąca cechą przypadku, powinna być podkreślaną).

Rzeczowniki męskie żywotne tak ludzkie jak zwierzęce mają czwarty przypadek jak drugi, wszystkie nieżywotne mają czwarty jak pierwszy.

Różnicę, jaka zachodzi pomiędzy 6. i 7. przyp. licz. pojed. przy rzeczownikach rodzaju męskiego i nijakiego, zachowuje się nietylko przy rzeczownikach osobowo-męskich, lecz przy wszystkich rzeczownikach rodzaju męskiego bez różnicy, czy one są osobowe, czy rzeczowe, czy żywotne, czy nieżywotne.

Wzór 2-gi. Liczba pojedyńcza (rzeczowniki zwierzęce) [...] Wzór 3-ci. Liczba pojedyńcza. (rzeczowniki nieżywotne). Rodzaj męzki. Forma 1-sza.

Przyjimk należy stanowczo odróżniać od przysłówków, i nie mieszać w użyciu jich znaczenia. Jak przysłówki nieodstępnemi są od słów, wszędzie przed słowami się piszą; tak przyjimki nieodstępnemi są przed jimionami, to jest: rzeczownikami żywotnemi i nieżywotnemi, jakiekolwiek one noszą jimiona nazwiska lub nazwy, do wszystkich rodzajów, rzeczy i stanów też same służą.

Pamiętać należy praktyczną zasadę: rzeczowniki osobowe mają Biernik l. mn. = Dopełniaczowi; rzeczowniki zaś zwierzęce i nieżywotne mają Biernik licz. mn. = Mianownikowi.

Rzeczowniki zaś zwierzęce i nieżywotne zachowały do dziś dawne formy biernika.

§ 18. Już z tych przykładów widać, że rzeczownikami mogą być wyrazy o bardzo różnym znaczeniu, dla tego też w gramatyce, wśród samych rzeczowników, odróżniamy rzeczowniki osobowe od rzeczowych, żywotne od nieżywotnych, zmysłowe od umysłowych, własne od pospolitych, zbiorowe od jednostkowych.

Końcówkę u w dopełniaczu mają: [...] rzeczowniki obce, nieżywotne: aktu, tomu, poematu, nerwu, rynku, placu...

Rzeczowniki, które są imionami istot żyjących, nazywają się rzeczowniki żywotne.

Kamień, grób, stół, pióro, dom, rów i t. d. są rzeczowniki nieżywotne.

Nieżywotne, p. rzeczowniki.