mowa sposób mówienia, wymowa, język mówiony

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• UrsMeth/1592 (1998)
• Rot/1616
• Kus/1646
• Sty/1675
• Duch/1699
• Mal/1700
• Dąb/1759
• Klecz/1767
• Gott/1774
• Dudz/1776
• L/1807–1814
• Jak/1823
• Żoch/1838
• Rew/1845
• Desz/1846
• Kurh/1852
• Gr/1861
• Łaz/1861
• Mał/1879
• Malecz/1882
• Jes/1886
• SW/1900-1927
• Benni/1923
• Łoś III/1927

Dialectus Roznożć w mowie.

Wiśniewska 1998, 67: "rożność w mowie" zalicza do terminów prozodycznych.

Pierwsza część tego kluczá jest Orthographia. Opowiáda litery polskie i Niemieckie, ucząc jáko je w mowie dobrze wyrzec.

Dritter Theil ist Syntaxis. Wie man die Polnischen undauch die Deutschen Wort zusammensetzet, das eine vollkommene Rede daraus werde. Trzecia część jest Syntaxis. Jáko Polskie i Niemieckie słowá składáją, Aby byłá mowá doskonáła.

PHRASEOLOGIA unterrichtet/ nicht allein von mancherley Polnischen und Deutschen/ zum Handel nothwendigen Reden: Sondern auch/ wie man eines jeden Standes Person/ jren gebürlichen Titul im Reden und Schreiben geben solle. Czwarta część jest PHRASEOLOGIA. Vcząc/ nie tylko o rozmáytych Polskich y Niemieckich potrzebnych mowách. Ale tesz y o titulách osob rożnych.

Gdyż ale i ci tak w mowie jak w tłomáczowániu doskonáli niebywáją, dlategom prace, te podając nie lutował, i o sposob jáki s pilnością mem się staráł, przez ktoryby [...] do gruntu Języká tego przystąpić mogli.

Ktorych zle używánych i przykrych, do wymowienia ákcentow, podrożni się wystrzegáć máją, áni wiáry dáć że káżda wymowá pospolstwá Toskańskiego jest dobra, ále owszem táż mowá sámá w sobie Toskáńska piękniejsza i ozdóbniejsza jest, kiedy się wymawia według pronuncjáciej, álbo wymowy Rzymskiej, po owym przysłowiu Lingua Toscana in bocca Romana.

Kiedy się tákowy ákcent nád ( â ) kłádzie to się tá literá powinná przedłużáć w mowie.

Słowo jest jedná mowá, ktora się mowi w jednej álbo w wielu syllab, jáko to Roi, vérité.

Literá A [...] przedłuża się w mowie, będąc náznáczoné akcęntęm dáchowátym. náp. [...] nous donnâmes dáliźmy.

W Inszych wszytkich piérwszéj formy słowách wolno nie pisać w futurze, e przed rai, poniewasz i w mowie ták jest krótkié, iż go niektórzy prawie nic nie wymawiają. náp. donrai [...] miasto donnerai [...].

Kiedy nad nim piszą daszek, to go w mowie przedłużają.

W inszych wszystkich pierwszej Formy słowach wolno nie pisać w futurze e przed rai, ponieważ y w mowie tak jest krotkie, iż go niektorzy prawie nic nie wymawiają, nap: Donrai, aimrai, pensrai; miasto donnerai, aimerai, pensarai.

Takaż wątpliwość trafia się o zupełnej mowię [!], z wielu słow złożonej. Na przykład. Czyli imiona kończące się na a oskarżający spadek kończyć powinny ą czyli ę [...] Tamci mowią wielką mi łaskę świadczysz; ci, wielkę mi łaskę świadczysz.

Są albowiem niektore szlady, ktore wydają, że bydź musiały jakiekolwiek ustawy do nauczenia się po Polsku. A te są: że według sposobu Łacińskiego i Greckiego języka, znajdują się wydoskonalone słowa. Jakoż mamy takie, ktore Gelius zowie słowami pośredniemi (voces medias), że między nic nie znaczącymi, i znaczącymi rzecz pewną środkują, i dopiero rzecz pewną znaczą, gdy w zupełnej mowie będą położone. Na przykład: sztuka, rożne rzeczy znaczy, gdy to słowo rożnie kto położy: Sztuka drzewa. To sztuka! sztuka dyamentowa. Sztukę wyrządzić etc.

Słowo, iest mowa, ktora się wyraża w iedney albo w wielu sylabach [...].

Te i tym podobne powieści w mòwieniu codziennym jakokolwiek ujść mogą, ale w mowie do słuchaczòw z wielką trudnością.

MOWA, -y, ż. [...]. Mowa nasza nic innego nie jest, tylko powietrze, z płuc wypadające, językiem wzruszone. Boh. djab. 5, 57. [...] Mowa zamyka w sobie i słowa, niby ciało mowy, i myśl przez słowa wyrażoną, niby duszę mowy. Kopcz. Gr. 1, 8.

[Feliński] "Mimo to, nie sądzę jednak, żeby ten język zamożny i przedziwny w zarodzie swojim (chociaż w ostatnich czasach przez rozbiór grammatyczny i wyrobienie podniósł się bardzo wysoko) stanął już na koniec na tym udoskonalenia szczycie" [...] "Zdaje mi się, że jeszcze o języku polskim nie można powiedziéć: każdy go popsuje, ktokolwiek ośmieli się go doskonalić". I znowu daléj. "Mowa i pismo wzajemnie na siebie działają [...] Skoro wykształcone towarzystwa wprowadzają w stolicy jakie ułagodzenia do mowy, zaraz je naśladują po większych miastach i wkrótce po całym kraju".

Zdanie przyczynowe Protasis, nazwać jeszcze możemy poprzednikiem, a wypływowe (Apodosis) następnikiem, i w mowie jak i w piśmie często dla piękności następnik kładziemy przed poprzednikiem.

A że w mowie niewielka jest różnica między e czystém a nosowém; przeto dla uniknienia wiela podobnych zakończeń musiémy 2. i 6. skłońnikowi w licz. pojed. nadać zakończenie a [...].

1. Od należytego uszykowania wyrazów w zdaniu, zależy jasność, oraz moc i przyjemny tok mowy. 2. Do jasności mowy najwięcéj przyczynia się szykowanie wyrazów grammatyczne, zależące na zachowaniu następnych przepisów.

Mowa (ustna) składa się ze słów, tak ze sobą połączonych, iż nasze myśli i uczucia wyrażają […].

[...] Żaden gramatyk sumienny nie zaniechał zalecać kreskowania tych spółgłosek, a Deputacja Warszawska takiemi uwagami powodowana wyrzekła: „Podział spółgłosek na twarde i miękkie stanowi ważną zasadę, na któréj się opiera w mowie polskiéj równie znaczenie wyrazów, jak i zmiany ich gramatyczne. Dla wydania zatem takiéj różnicy należy zachować znamiona miękczenia nie tylko nad spółgłoskami: ć, dź, ń, ś, ź, które i w wymawianiu i w pisaniu powszechnie są używane, ale i nad spółgłoskami: v', m', p', w', których zwyczaj w mowie i w piśmie ściśle nie zachowuje" [...]

Szyk odmienny czyli w mowie zwykle używany (także retorycznym zwany).

Ponieważ szyk w języku polskim jest bardzo swobodny i dlatego według uczucia i dążności myśli pozwala wyrazy ustawiać i przestawiać tak, że mowa według usposobienia mówiącego się naginając i układając, jest wymowną i wyrazistą szatą uczucia i kierunku myśli; przeto szyku prostego czyli gramatycznego zwykle nie używamy.

Formy moją siostrę, naszą, waszą, czyją matkę, których niektórzy pozwalają sobie w mowie i piśmie, są to błędy stanowcze.

Uwaga. Dla ożywienia naszej mowy, używamy zamienni, t.j. bierzemy jeden czas zamiast drugiego, lub jeden tryb zamiast drugiego.

Głos wydają łatwo wszystkie zwierzęta, bo mają organa głosu, zresztą głos wydobywa się sztucznie z rozmaitych narzędzi i instrumentów; mowa jednak jest bardzo trudną, bo zależy od umiejętnego i starannego używania narządów mownych; stąd dzieci niedbałe mówią niewyraźnie, stąd ludzie, którym np. zębów przednich brakuje nie mogą dokładnie wymówić niektó­rych głosek.

Wobec tego, że wszelkie zdobywanie wiedzy fonetycznej powinno się rozpoczynać u każdego od badania własnej mowy i powinno być połączone z ciągłem kontrolowaniem opisów, podanych przez danego autora, na sobie samym, wobec tego i sam opisujący może tylko rozpocząć od własnej wymowy, następnie porównywając z wymową swego bliższego, a później i dalszego otoczenia.

I u tej samej jednostki obserwujemy wahania: inaczej bywa w rozmowie codziennej, inaczej w wykładzie lub kazaniu, inaczej przy szybszej, inaczej przy wolnej mowie.

Dopiero w XIX w. wszystkie te zaimki z wyjątkiem formy tę upodobniono do form deklinacji złożonej z końcówką -ą oraz do formy ją; powstały więc nowe formy: oną, ową, samą, wszystką, także jedną, a w wieku bieżącym coraz bardziej rozpowszechnia się w mowie (mniej w piśmie) forma Ac. sg. tą.

Enklityczne formy osoby 3 l. poj. i mn. mogą ulegać elipsie, t. j. być zamilczane w mowie, opuszczane w piśmie, co stało się normą w dzisiejszych formach złożonego czasu przeszłego.