Słownik historyczny
terminów gramatycznych online

bezokolicznik
Hierarchia Dzieła

Hasło w cytatach: bezok., bezokol., bezokoliczniki
Język: polski
Geneza: uniwerbizacja określenia "tryb bezokoliczny"
Dział: Fleksja (współcześnie)
EJP 1991, 29 Definicja współczesna

Bezokolicznik jest formą fleksyjną czasownika nieokreśloną co do kategorii czasu, osoby (oraz liczby 1 rodzaju).

Cytaty

Mał/1879, t. I, s. 259 Definicja

Przede wszystkiém spotykamy słowo w koniugacyi w postaci rzeczownika, zatrzymującego zresztą swoję czasownikową właściwość; np. widzieć, czynić, stać. Nazywamy formy takie BEZOKOLICZNIKIEM (infinitivus), a w pewnych razach także SUPINUM.

Mał/1879, t. II, s. 461 (461-462) Definicja

§. 747. BEZOKOLICZNIK zatrzymuje wprawdzie zawsze rząd swojego czasownika, lecz wypowiada samo tylko oderwane jego znaczenie, w najzupełniejszéj obojętności na okoliczności uboczne, jakimi są np. stósunki czasu, trybu, osoby, liczby itd.

KarłT/1885, s. 106

Bezokolicznik, albo Tryb bezokoliczny, albo po prostu Bezokoliczny Infinitiv.

KarłT/1885, s. 108

Infinitiv Bezokolicznik, Bezokoliczny. Tryb B–.

Jes/1886, s. 35

W tych formach słowa nie możemy odróżnić ani osoby, ani czasu, ani trybu: widzimy tylko pojęcia czynności; forma taka nie wyraża żadnéj okoliczności i nazywa się dla tego wyrazem bezokolicznym, albo krócej: bezokolicznikiem.

Uchw.AU/1891, s. 8

Dz w bezokolicznikach z osnową na g (módz, ledz) i ł w imiesłowie czynnym przeszłym I (starłszy, zjadłszy)—to klasyczne przykłady owych nieprawidłowości, o których wspominano powyżej.

Uchw.AU/1891, s. 8

Akademia nie myśli, ani nie może wzbraniać prawidłowego sposobu pisania bezokoliczników przez c: móc, lec, imiesłowów zaś bez ł, starszy, zjadszy.

Uchw.AU/1891, s. 16

W bezokolicznikach pisać źć, gdzie z jest w osnowie n. p. wieźć (wiozę), gryźć (gryzę), lecz wieść (wiodę), pleść, nieść.

Kr/1897, s. 191

§ 265. Bezokolicznik kończył się pierwotnie przyrostkiem ti (stsłow. ti), który następnie zmienił się na ci, a w końcu, po zniknieniu ostatniej samogłoski i, zostało samo ć.

Król/1907, s. 6

e w bezokolicznikach patrzeć, myśleć, pisać e (nie y, i), dalej w bezok. odwiedzić, nawiedzić [...]

Król/1907, s. 24

Litera c w bezokoliczniku: biec, ląc, lec, móc, strzec, strzyc i złożone,jak: przebiec, wyląc, ulec, pomóc, zaprząc, przysiąc itp.

Król/1907, s. 24

Osnowy tych słów kończą się na „g”: (bieg-), bezokol. starosł. bieg-ti [...].

Lor/1907, s. 58 Definicja

„Pisać" nie wyraża bliżej ani czasu ani sposobu, podając tylko nazwę czynności, jest to tryb bezokoliczny czyli bezokolicznik (modo infinitivo).

Kr/1917, s. 159 Definicja

Tryb bezokoliczny (bezokolicznik) jest tylko nazwą czynności lub stanu; np. czytać, nieść, biec, chodzić, leżeć. Nie wyraża on ani czasu, ani osoby, liczby, ani rozkazu, lub przypuszczenia i wogóle żadnych okoliczności, w jakich się czynność odbywa. Postać bezokolicznika nie ulega żadnym odmianom.

Kr/1917, s. 161

Do osnowy bezokolicznika należą następujące formy: 1. Bezokolicznik. 2. Imiesłów czynny czasu przeszłego. 3. Imiesłów czynny czasu zaprzeszłego. 4. Imiesłów przeszły bierny. 5. W staropolskim należał tu jeszcze czas przeszły chwilowy (aoryst)

Kr/1917, s. 193 Definicja

Bezokolicznik ma w języku polskim stałą końcówkę -ć. Jeśli osnowa bezokolicznika kończyła się na spółgłoskę twardą przedniojęzykową, uległa ona zmiękczeniu przed końcówką -ć; np. od osnów: nieś-, wieź-, pas..., mamy bezokolicznik: nieść, wieźć, paść.

Łoś/1918, s. 107

Pisać bezokoliczniki: biec, (u)ląc, móc.

Kon/1920, s. 53 Definicja

Czasowniki: pisać, czytać, liczyć, opowiadać, mówić, modlić się, szanować, pracować, oznaczają czynność, ale nie określają jej bliżej. Z czasowników tych nie poznajemy ani czasu, w którym czynność odbywa się, ani osoby, która działa, ani liczby działających osób, ani ich rodzaju.

Czasowniki, które podają tylko nazwę jakiejś czynności albo stanu, a nie określają ich bliżej, położone są w bezokoliczniku.

PolTerm/1921, s. 91

Czasownik. Czasownik właściwy (słowo osobowe). Imiesłów przymiotnikowy. Imiesłów przysłówkowy. Bezokolicznik.

Król/1922, s. 15

Bezokolicznik: bić, biec, czytać, czytywać.

Szob/1923, s. 108 Definicja

Nieodmienna forma czasownika, oznaczająca czynność lub stan w oderwaniu od przedmiotu i mająca wskutek tego charakter znaczeniowy rzeczownika, nazywa się bezokolicznikiem.

Nitsch/1923, s. 451

Bardzo podobne jest rozmieszczenie końcowego -ś z -śc w bezokolicznikach [...].

Rozw/1923, s. 199

Wtórne są grupy w bezokolicznikach iść ujść wejść.... za st. ić uje wnić...., świerszcz za świ(e)rcz....

ZwO/1924, s. 35 Definicja

W każdej odmianie mamy pięć trybów— modos:

Indicativo — oznajmiający, który wyraża czynność pewną, rzeczywistą: estudo (uczę się). [...]

Infinitivo — bezokolicznik, którym wyrażamy czyn, lub stan jakiejś rzeczy sposobem nieokreślonym.

Gaert/1927, s. 77

Bezokolicznik, p. czasowniki II 1.

Gaert/1927, s. 81 Definicja

II. Formy słowotwórcze: 1. ★bezokolicznik (infinitivus).

Kl/1939, s. 131-132

Formę bezokolicznika znamionuje końcówka -ć dodana do tematu czasu przeszłego [...]. Temat czasu przeszłego występuje niekiedy w postaci obocznej, znanej z 3 os. l. mnogiej [...]. Na uwagę zasługują następujące ważniejsze osobliwości w budowie bezokolicznika: 1. Czasowniki, których temat czasu przeszłego kończy się na k lub g, wymieniają tę spółgłoskę na c [...]. 2. Czasowniki, których temat czasu przeszłego kończy się na t lub d, wymieniają tę spółgłoskę przez końcówką bezokolicznika ć na ś [...]. 3. Czasowniki trę, drę, prę, mrę, wrę, pielę tworzą bezokolicznik od tematu czasu przeszłego w swoistej obocznej postaci [...]. 4. Czasowniki id-ę, siąd-ę tworzą bezokolicznik od tematu czasu teraźniejszego z wymianą d na ś, jak w punkcie 2.

Kl/1939, s. 132 Definicja

Pospolicie nazywa bezokolicznik czynność, nie podając, kto ją wykonuje, np. pisać, czytać, lub stan, nie podając, kto się w nim znajduje, np. leżeć. Nazywa tedy czynność oderwaną od jej sprawcy i stan oderwany od jego nosiciela i tym właśnie różni się od form osobowych czasownika i imiesłowów. Zbliża się natomiast przez to samo do rzeczownika i dlatego nieraz można zastąpic rzeczownik bezokolicznikiem i na odwrót, np. lubię pływać i pływanie; dlatego też bezokolicznik może być w zdaniu podmiotem, np. Prawdę mówić przystoi uczciwemu - i dopełnieniem, np. Chcę spać. Lubię czytać.

Kor/1961, s. 69

Podobną popularność, jaką za czasów Oświecenia zyskał podręcznik Kopczyńskiego, w drugiej połowie dziewiętnastego wieku osiągnęła gramatyka A. Małeckiego [...].

Flexio — fleksyja: casus — skłonnik (1879), genus — strona, verbum reflexivum — czasownik zwrotny, modus coniunctivus — przypuszczający, idealny, warunkowy, infinitivus — bezokolicznik (1879), participium praesentis — imiesłów współczesny, praeteriti — zaprzeszły.

Kor/1961, s. 72

Niektóre z przytoczonych terminów znaleźć można i u A. A. Kryńskiego [...].

Flexio — fleksyja: modus infinitivus — bezokolicznik.

Kor/1961, s. 77 (76-77)

Z chwilą uzyskania niepodległości i organizowania na nowo szkolnictwa polskiego przystępując do nauczania języka ojczystego językoznawcy polscy na zjeździe w roku 1921 uchwalili zrąb terminologii gramatycznej [...].

Fleksja [...]; strona, tryb orzekający, przypuszczający, bezokolicznik, imiesłów współczesny, uprzedni, przymiotnikowy, przysłówkowy, czasownik właściwy, słowo osobowe.

Powiązane terminy