Słownik historyczny
terminów gramatycznych online

littera litera a. głoska
Hierarchia Dzieła

Hasło w cytatach: litera, litĕra, lītĕra, literae, litterae
Język: łaciński
Dział: Ortografia (współcześnie)
Ewolucja terminu

litera

Cytaty

Park/1440 (ok.), s. 10 [70]

Hac littera uteremur semper, quocienscumque occurrerent nobis c z et I suffocatum, id est grossioris asperacionis.

[Tej litery będziemy używać zawsze, ilekroć się nam trafi "c", "z" i "i" zduszone, tj. (c) silniej szumiące (ciszące). *Przypis: zduszone = tj. nie wymawiane (Kucała 1985, s. 100)]
Zab/1514–1515/1518, s. [2]/53

Viginti tres nomine et figura differentes latini ponunt litteras, nec nobis Polonis opus est pluribus, quia et nostrum idioma illis absolui potest, licet quantum ad sonum una et eadem littera consillabica diversimode pronuncietur.

[Łacinnicy podają dwadzieścia trzy litery, różniące się nazwą i wyglądem; ani nam Polakom nie trzeba ich więcej, bo i nasz język może się nimi doskonale obejść, chociaż co do brzmienia jedna i ta sama litera z innymi połączona różnie się wymawia, s. 103.]
Zab/1514–1515/1518, s. [3]/54

Videmus enim, quod una et eadem littera multo diversum habet sonum, qui plerumque dictionis variat significatum; exemplum de l, stal, id est calibs, stal, id est stetit.

[Widzimy bowiem, że jedna i ta sama litera ma bardzo różne brzmienie, które zmienia nieraz znaczenie wyrazu, np. l: stal tzn. calibs, stal tzn. stetit, s. 104.]
Zab/1514–1515/1518, s. [10]/61 ([10-11]/61-62)

Et iis sonus est extraneus et improprius littere latine. Ideo potius talis sonus seu litera i signari debet aliquo caractere seu signo forma littere immutata, et si placet, signetur virgula obliqua super eam proiecta huiusmodi í, vel instar aliarum durarum literarum puncto obtuso instar titelli videlicet huiusmodi ī.

[A to brzmienie jest łacińskiej literze i obce i niewłaściwe. Dlatego takie brzmienie czyli litera i powinno się raczej znakować jakąś cechą czyli znaczkiem bez zmieniania kształtu litery, i jeśli zgoda, niech się ją znaczy ukośną kreską nad nią tego rodzaju i lub na wzór innych liter twardych punktem stępioną na kształt tytla, mianowicie taką i, s. 107]
Murm/1533, s. 191

Litera. eyn buchstab. Buchstab.

Mym/1541, s. 9v

Litera. Buchstab. Cztená.

Stat/1568, s. [7]

DE LITTERARUM POTESTATE et genuina earum pronunciatione.

Stat/1568, s. [8]

Tertius huius litterae sonus a superioribus plane diversus nota addita dignoscitur, traducto per exteriorem elementi partem obelisco.

ArtNom/1591, s. [67b]

Litera Buchstab Literá, Żywioł.

Mora/1592, s. [2] Av [6] ([2] Av [6]-[3] A2r [7]) Definicja

Quid sunt Literae? Sunt minimae partes vocis compositae, hoc est, notae seu elementa et prima quasi orationis principia. Quot sunt Literae? Viginti tres. A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T V X Y Z.

UrsMeth/1592 (1998), s. 117

Litera Ccionká. Syllaba Zbieranká.

UrsMeth/1592 (1998), s. 121 (G-65)

[...] et Litera pro elemento, ćcionká. Wiśniewska 1998, 65: Gramatyka. W podręczniku znajdujemy terminy: czas 122, ćcionka (litera) 121, droga (methodus) 151, dwugłośnik (dyphtongus) 127, imię 141, głośnik (vocalis) 310, kropka, punkt 127, odmiana (paradigma) 194, osoba 141, oznaczenie 193, postać, wid (species) 84, prawidła (canon) 143, przedłogi (praepositio) 185, przymiot, przypadek (accidens) 175, rod, rodzaj (genus) 172, słowo (dictio) 144, sposob, prawidło (canon) 184, wspułgłośnik (consonans) 310, zbieranka, złoż (sylaba) B 147.

Jan/1594, s. [20]

Przeco niektórzy názwáli literas, à lituris, iż jednę nápisawszy záś ją zmázáć, odmięnić, álbo przełożyć może.

Don/1595, s. [44]

W cierpiącym pospolitym i pokłádájącym zá literę ukrocone álbo przedłużone ma przed ostáteczną syllábą, jáko cztę czcisz, jestem czcion jesteś czcion.

Passivo commnuni et Deponenti pro litera i litera e correptam vel i productam habet ante novissimam syllabam ris, ut lego legis, legor legeris.

Vol/1612, s. [7]

De literis earumque potestate et pronunciatione.

Kn/1621, s. 371 Definicja

Litérá, czcionká, Lītĕra Cic. Omne nomen ex aliquibus literis scribitur. Idem notae priscarum literarum, τὸ γράμμα [tò grámma], ὁ χαρακτὴρ [ho charaktḕr], ἦθος [êthos]. τὸ σῆμα [tò sêma]. Lambin. & Manut. geminant t, litteramque scribunt: Iulius Scalig. l. 4. de causis linguae latinae naturâ i longam esse & simplex t scribendum asserit. Ioseph etiam Scalig. saepe monet veteres non solitos consonantes geminare.

Kn/1621, s. 1413

Y Litera nullam dictionem Polonicam inchoat, neque verò rectè Coniunctionem Latinam Et, aliqui hac litera reddunt. vidi antiquum Typographum qui in tractatu de Orthographia Polonica semper i simplex Coniunctionis Et loco ponit. idem facit Stoinius in Grammatica Polonica Cracoviae anno 1568 edita. item Cochanovius & alij.

Kn/1644 (I wyd. 1626), s. 442

Litĕra. Litérá. Pisánie 2. List 3.

Kn/1644 (I wyd. 1626), s. 443

Littera, potiùs Litera scribunt eruditi.

Kn/1644 (I wyd. 1626), s. 876 (Index: 36)

W Polonica litera seu V geminatum, Consonans est, & dictio, nempè Praepositio, quae tamen quia sola pronuntiari non potest, sola etiam separatim scribi non deberet, cùm sit Praepositio Inseparabilis. ut & Z.

Men/1649, s. 1

Nota inprimis, quod literae omnes simpliciter absque puncto aut virgula positae eadem fere ratione, qua apud nos, pronunciantur.

Don/1649, s. 35 ([34-35])

Passivo commnuni, et deponenti pro i litera, correptam vel i productam habet ante novissimam syllabam ris, ut lego, legis, legor, legeris. [...] Nam i litera correpta si fuerit, in e conuertitur: producta si fuerit, non mutatur.

W cierpiącym/ pospolitym i pokłádájącym zá literę/ ukrocone ábo przedłużone ma przed ostáteczną syllábą/ jáko czytá/ czytász/ jestem czytan jesteś czyt.[an]. [...] Bo literá ukrocona jeśliby byłá/ w e się przemienia: przedłużona jeśliby byłá/ nie przemienia się.

Woy/1690, s. 1

De literis earumque pronunciatione.

Woy/1690, s. 1

Literae, quibus utuntur Poloni sunt sequentes: a, ą, b, c, d, e, ę, f, g, h, i, k, l, ł, m, n, o, p, r, s, t, u, w, y, z. His addi possunt á, ć, ń, ś, ź, ż (de b, e, m, o, p, w accentu acuto notatis vid. praef. ad Lect.), quae saltem in typis impressis, exterorum gratia, ponuntur.

Klecz/1767, s. 78 (77-78)

Ażeby słowa w ustach mowiącego brzmiały dobrze, i rzetelnie. I to jest, ażeby składy większe (syllabae) i mniejsze (literae) zupełnie wyrażane były.

Gddk/1816, s. [218]

Litera. Głoska. Vocalis. Samogłoska. Notata. Kreskowanie. Diphtongus. Dwugłoska. Consonans. Społgłoska.

Rew/1845, s. [4]

Łacinnicy ograniczyli jej [gramatyki] znaczenie, cofnęli ją do głosek, i pisma wszelkiego rodzaju Literaturą nazywali, co znowu na to samo wypadnie, bo gramma, po grecku; litera, po łacinie; a głoska, w polskim języku.

Powiązane terminy