słowo niedokonane

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Kop/1778
• Kop/1780
• Kop/1783
• Kop/1785
• L/1807–1814
• Szum/1809
• DwBg/1813
• Kop/1817
• Mroz/1822
• Jak/1823
• Mucz/1825
• Bor/1830
• Rozp/1830
• Desz/1846
• Br/1848
• Kurh/1852
• Szt/1854
• Morz/1857
• SWil/1861
• Mał/1863
• Malin/1869
• Kam/1870
• Czep/1871–1872
• Lerc/1877
• Mał/1879
• Malecz/1882
• Jes/1886
• Kr/1897
• Kras/1897
• SW/1900-1927
• Kr/1917
• Nitsch/1923
• Łoś II/1925
• Łoś III/1927
• Kor/1961

Słowa niedokonané, mają tylko czas teraźnieyszy i przeszły, tudzież przyszły ale z posiłkowém Słowém.

Kamionować (Słowo niedokonané) kamiéniami zabijać [...].

Jeszcze względém Trybu i ta osobliwość u nás zachodzi, że w Trybie rozkazującym używając w twiérdzeniu Słowa dokonanégo, używámy w przeczéniu Słowa niedokonanégo.

[...] dają się nazwiska Słów, i wyłuszczają się tak przykładami, jako i opisaniém, jako to: Słów Posiłkowych, Złożonych lub Niezłożonych, Jednotliwych lub Częstotliwych, Czynnych lub Biérnych, albo Nijakich, Dokonanych lub Niedokonanych, Zaimkowych, Osobistych lub Nieosobistych.

Skróceń Grammatycznych wyłuszczenie. [...]

Przy czasownikach czyli werbach znajdują się następne znaki:

cz., czyn., t. j. słowo czynne, activum [...]

ndk., ndok. t. j. słowo niedokonane, actionis imperfectae.

Czas przeszły w polskim języku jest albo dokonany (perfectum), gdy od słowa dokonanego pochodzi, np. dać, dałem, albo też niedokonany (imperfectum), gdy od słowa niedokonanego pochodzi, np. pisać, pisałem.

Niedokonane słowo, verbum imperfectum.

Słowa dokonane nie mają w prawdzie czasu teraźniejszego; jednakże formy tego czasu są własnością tak Słów dokonanych , jak i niedokonanych; te same bowiem formy, które w Słowach niedokonanych oddają czas teraźniejszy, w dokonanych służą do oddania czasu przyszłego, pisze, napisze.

[...] Są jednakże słowa niedokonane, które nie mają czasu teraźniejszego, np. gnał, które czas teraźniejszy przez słowo pędzę zastępuje.

Rozważywszy jednak tworzenie się naszych czasów, okazuje się widocznie, że tryb rozkazujący w ogóle tworzy się z trzeciéj osoby liczby pojedynczéj czasu teraźniejszego słów niedokonanych, a czasu przyszłego słów dokonanych, w piérwszéj i drugiéj formie dodając głoskę j, jako to: kocha, da, otwiera; kochaj, daj, otwieraj.

Skrócenia zwyczajne w pismie. [...] n. rod. nazwisko rodowe r. m. rodzaj męzki r. ż. rodzaj żeński r. n. rodzaj nijaki spk. spadek l. poje. liczba pojedyńcza l. mn. liczba mnoga sł. dk. słowo dokonane sł. ndk. słowo niedokonane.

Częstokroć nie dodaje się y w zakończeniu my, osoby pierwszej liczby mnogiej Słów niedokonanych i dokonanych, np. bijem, podbijem, robim, zrobim.

Jak się tworzą imiesłowy niezmienne czasu teraźniéjszego? […] Dodając spółgłoskę c do trzeciéj osoby słowa l. mnogiéj czasu teraźniéjszego. Prawidło to stosuje się do wszystkich niedokonanych słów w ogólności, tak prawidłowych jak wyjątkowych i nieprawidłowych, tak do wielozgłoskowych jak do jednozgłoskowych [...].

Przy czém uważać należy, że w takim razie słowo niedokonane zmienia się na imiesłów nieodmienny, na ąc zakończony, a zaś dokonane na imiesłów przybierający zakończenie szy.

Sprawomiany nieokreślone i określone są nazwane w gramatykach słowami niedokonanemi i dokonanemi, a wedle téj definicji sprawy niedokonane miéć by powinny czas przeszły, nie mniéj zaprzeszły, a sprawy dokonane swój czas przyszły.

Nieokreślony (sprawomian) . Niedokonane słowo.

Sprawomian nieokreślony .... Słowo niedokonane.

[…] Przyjimki w słowach złożonych przemieniają niedokonane słowo w dokonane […].

Oprócz słów ciągłych i urywkowych, które zdają się być wyłączną włásnością języka naszego, są jak w całéj mowie słowiańskiéj, tak i w języku naszym słowa niedokonane, częstotliwe, dokonane, jednotliwe, a takiemi mogą być wszystkie gatunki słów opisane w poprzedzającym paragrafie [...].

Są słowa dokonane niezłożone np. strzelić, chybić […], urobione od niedokonanych, strzelać, chybiać […], przez odmianę samego zakończenia.

Są takie słowa niedokonane, które nie mają odmiany dokonanéj […]; przeciwnie są słowa dokonane, które nie mają odmiany niedokonanéj […].

C. Słowa niedokonane a dokonane.

§. 722, Trzeci rozkład wszystkich słów naszych (tak przechodnich jak i nijakich, tak osobowych jak i nieosobowych) dzieli je na czasowniki dokonane i na niedokonane; np. minąć a mijać, zdobyć a zdobywać.

Słowo niedokonane, jest to słowo, które oznacza czynność, istnienienie [!], wykonywające się, ale nie wyraża bynajmniéj, czy to będzie miało swój koniec lub nie, np. dawać, daję, dawaliśmy, będziemy dawali [...] słowo dokonane nie ma czasu teraźniejszego, zaś słowo niedokonane, ma czas teraźniejszy.

Trzy ostatnie słowa t. j. dokonane, niedokonane, częstotliwe, mianowane są przez niektórych gramatyków postaciami słowa, jako to: postać dokonana, postać niedokonana, postać częstotliwa.

A. STRONA CZYNNA.

Bezokolicznik.

Słowo niedokonane: mówić,

Słowo częstotliwe: mawiać,

Słowo dokonane: zmówić.

Słowa dokonane składają się po większej części z postaci niedokonanej i z przyimka dodanego na początku słowa; wskutek tego każdemu z słów niedokonanych odpowiada kilka lub kilkanaście postaci dokonanych, różniących się odrębnemi przedrostkami.

[…] Słowa niedokonane dzielą się: 1) na słowa czynności trwałej czyli krócej: trwałe (verba inchoativa), które oznaczają czynność lub stan w nieprzerwanym przebiegu czyli trwaniu; np. nieść, mówić, pisać, rąbać, pchać, kwitnąć, spać […]. 2) na słowa stanu powstającego, zwykle zwane słowami poczynającemi (verba inchoativa), które oznaczają stan podmiotu w jego stopniowym powstawaniu i wzmaganiu się; np. kamienieć = stawać się stopniowo kamieniem [...]. 3) na słowa czynności częstotliwej czyli krócej: słowa częstotliwe (verba iterativa), które oznaczają czynność przerywaną i powtarzaną; np. nosić, naszać, mawiać, pisywać, sypiać […].

Przyrostek -'eć, -'eję, a także -ować, -uję (i inne) nadają także postaciom słownym znaczenie słów niedokonanych, np. bol-eć, mężni-eć; rach-ować, król-ować, żart-ować, piln-ować.

Oprócz form prostych, strona czynna słowa posiada jeszcze formy złożone albo opisowe, do których należą: 1) czas przeszły (byłem, widziałem); 2) czas zaprzeszły (zrobiłem był, przyrzekł był); 3) czas przyszły słów niedokonanych (będę bić, będę pisał); 4) tryb warunkowy (poszedłbym, byłbym wziął); oraz wszystkie formy strony biernej słowa.

Czas przyszły słów niedokonanych składa się zwykle w l. p. rodzaju męskiego z imiesłowem [...].

Niewątpliwie z niemieckiego pochodzi też dość daleko posunięte zniszczenie słowiańskiego rozdziału słów na dokonane i niedokonane [...].

Pierwszy Statorius-Stojeński w Polonicae grammatices institutio Cracoviae 1568 mówi, że od słów dokonanych tworzą się częstotliwe: „a perfectis verbis derivantur frequentativa", ale słowa dokonane mieszał z [słowami] niedokonanemi, na co wskazują przytoczone przez niego przykłady: robię — rabiam, piję — pijam, widzę — widam, trę — ścieram, drę — zdzieram [...]. Wreszcie wspomina o inchoatywnych: siwieję, starzeję się.

To samo powtarza się u Fr. Mesgniena (Grammatica 1649) i u Karola Woyny (Compendiosa linguae pol. institutio 1690).

Czas przyszły.

§ 612. Początkowo zapewne tworzył się z bezokolicznika i słowa będę; w Kśw. jeden tylko przykład będzie darować d r (gdzie darować w znaczeniu słowa niedokonanego) w Fl. formy te są częste, np. będę badać 118, 69, piać będę 7, 18, nie będziesz sie kochać 50, 17 [...], tak samo, jak w języku dzisiejszym.

Fakultatywności rodzimej terminologii gramatycznej położył tamę podręcznik polszczyzny O. Kopczyńskiego [...].

Etymologia — etymologija [...], comparatio — stopniowanie powierzchowne, gradus positivus — stopień równy, comparativus — wyższy, niższy (wyd. z 1817 r.), najwyższy, najniższy (wyd. z 1817 r.), incomparabilis — stopniowanie wewnętrzne, verbum (im)perfectivum — (nie)dokonane, unicum — jednotliwe, fequentativum — częstotliwe.