Słownik historyczny
terminów gramatycznych online

przyrostek sufiks

Język: polski

Cytaty

[…] Przyrostki ci, li, to, że, em, eś, śmy, ście, kiedy się łączą z wyrazami, należą do drugiego prawidła: dawăłci, pisăłli, możnăżto, tencĭto, mówĭłem, mówĭłeś, mielĭśmy, mielĭście.

Mówiliśmy wyżéj […] o użyciu różnych przyrostków, które się z słowami łączą; pozostaje nam teraz wspomnieć: […] 2) że przyrostek że, ż, kładzie się niekiedy między piérwiastkiem słowa i zakończeniem osoby, np. dałżem mu […].

Przyrostki (enclitica), które nigdy osobnych wyrazów nie czynią, piszą się łącznie, np. chceszli, dałby, ktokolwiek, gdziekolwiek, dałże, byłże, tenżeto i t. p. Toż mówić i o skróconym zaimku on, doń, przezeń, nadeń.

Przysłówki łączne (enclitica), które do innych słów na końcu się przyczepiają, a przeto przyczepkami inaczéj przyrostkami nazywane.

Przyrostkipojedyncze, złożone i pochodne.

O PRZYDAWKU. (…) Grammatycy zowią go przyrostkiem, wszakże uważam w téj nazwie niewłaściwość, bo ani przyrasta do wyrazu tak, żeby go odczepie nie można, ani téż zjawia się, jako odnoga w rozwoju odmian wyrazowi przybywająca, czyli przyrastająca do jego drdzenia, np. swój, swoj-ego, gdzie przybyłą końcówkę ego można by sprawiedliwiéj przyrostkiem nazwać; nazwa moja pochodząca od przydawania, zdaje się odpowiadać rzeczy.

Przyrostkami nazywamy samogłoski, spółgłoski lub całe zgłoski, które do źródłosłowu wyrazu przyczepiamy.

Przyrostek Suffix. P.– wywodny Ableitungssuffix.

Suffix Przyrostek.

∣< Przyrostek.

Do piérwiastku dodają się przybranki i przyrostki.

a) Przybranki stoją przed piérwiastkiem [...].

b) Przyrostki dodają się po piérwiastku.

Stopień wyższy urabia się z przymiotnika w stopniu równym, przybierając do źródłosłowu (tematu) przyrostek sz — z końcówką rodzajową -y, -a, -e, (czyli -szy, -sza, -sze).

Rzeczowniki: rachunek, rysunek, szacunek, opiekun itp. piszemy przez u, bo one pochodzą od piérwiastków, przybierających w czasie teraźniejszym i w czasach pochodnych, przyrostek (sufiks) u, np: rys-u-ję, rach-u-je, szac-u-ję.

Wyrazy z przyrostkami -ski, -sko, -skość, -stwo, pisać należy zawsze przez s; wyrazy z przyrostkami -ki, -ko, -ka, -kość, których osnowa kończy się na z, pisać przez z, a więc: boski, praski, francuski, męskość, zwycięstwo i t. d. lecz: wązki, grzązki, blizki, ślizki, nizki, Francuzka, wiązka, wazka.

W memoryale p. Kryńskiego czytamy: [...] "Z etymologii zaś wiadomo, że zarówno imiesłów na szy jak imiesłów na ł (ł, ła, ło) powstają jeden niezależnie od drugiego przez łączenie właściwych im przyrostków z tematem trybu bezokol., bynajmniej zaś forma jednego imiesłowu na ł nie jest podstawą do utworzenia drugiego na szy [...]".

Pomiędzy temi cząstkami morfologicznemi najważniejszą jest zgłoska, w której tkwi główne znaczenie wyrazu, czyli jego pierwiastek [...]. Dodane do niej inne cząstki na początku, czyli przedrostki, (na-uk-a, wy-ucz-yć), i na końcu, zwane przyrostkami, (na-uk-a, ucz-, na-uk-owy), tworzą zwykle wyrazy.

Przyrostki: stwo, ski, sko. Rzeczowniki z przyrostkiem stwo, przymiotniki z przyr. ski i przysłówki z przyr. sko zachowują zawsze s bez względu na ostatnią głoskę osnowy [...]

Gdy po samogłosce następuje dwie lub więcej spółgłosek, wówczas bierze się pod uwagę pierwiastek, przedrostek dodany na początku i przyrostki końcowe wyrazu i dzieli się wyraz tak, ażeby jego części morfologiczne nie były rozrywane [...] np. oddziela się pierwiastek od przedrostka: bez-ład, nad-miar, roz-dać [...] Oddziela się przyrostek od pierwiastku: głów-ka, głos-ka, gło-śny, naj-waż-niej-szy, wóz-ka, pisz-cie, grud-nia.

Będziemy też pisać j w przyrostku -jan, odpowiadającym łacińskiemu -ianus.

Oddziela się przyrostek: -szy, -sza i pochodne: wyż-szy, wyż-szość.

§ 70. Przypatrzmy się raz jeszcze umieszczonym powyżej przykładom stopniowania przymiotników, a obaczymy, że stopień wyższy tworzy się od tematu przymiotnika za dodaniem końcówki (przyrostka) szy lub ejszy, np. słab-szy, ściśl-ejszy. Stopień najwyższy tworzy się tak samo, tylko na początku wyrazu dodajemy jeszcze tak zwany przedrostek naj, np. naj-słab-szy, naj-ściśl-ejszy.

Rdzeń (pierwiastek). Temat (osnowa), zmienny i niezmienny. Przedrostek – przyrostek – wrostek.

Wyrazy: grób, pan, syn, są nierozwinięte. Gdy zaś dodamy do nich przedrostki, lub przyrostki, wówczas będą rozwinięte: ogrodnik, pańszczyzna, synowiec...

Przyrostek, p. wyrazy I B.

I. Części wyrazów: [...] B. Słowotwórcze: [...] b) formalne:

1) ★rdzeń (pień, ★pierwiastek) — część wyrazu powtarzająca się w całej rodzinie wyrazów, np. kos-a, kos-; stol-arz, stoł-ek, stol-nica itp.

2) ★przyrostki (afiksy, sufiksy) słowotwórcze, części wyrazów, urabiające pewne ich kategorje, np. nazwy osób działających, czasowniki dokonane i t. p.: ★przedrostek (prefiks) dodany przed pniem, np. wy-jechać, ★wrostek (infiks) dodany w środku pnia i ★przyrostek (sufiks), dodany po pniu, np. płot-ek.

Liczne wyrazy z różnym rdzeniem mają po nim taką samą cząstkę, np. stolarz, kramarz, pisarz, tramwajarz; radość, piękność, złość, czystość, śmiałość, białość, wesołość; oczko, kółko, piórko, jeziorko, słówko. Nazywa się tę cząstkę przyrostkiem.

Przyrostek nadaje zazwyczaj pewne określone znaczenie wyrazowi, w którego skład wchodzi, co się widzi z zestawienia kilku wyrazów z tym samym przyrostkiem i porównania ich z wyrazami podstawowymi.