końcówka morfem gramatyczny

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Rozp/1830
• Żoch/1838
• Rew/1845
• Desz/1846
• Such/1849
• Morz/1857
• Łaz/1861
• SWil/1861
• Trz/1865
• Malin/1869
• Lerc/1877
• Mał/1879
• Oż/1883
• KarłT/1885
• Jes/1886
• Uchw.AU/1891
• Kr/1897
• SW/1900-1927
• Król/1907
• Lor/1907
• BdC/1915
• Kr/1917
• Łoś/1918
• Kon/1920
• PolTerm/1921
• Król/1922
• Benni/1923
• ŁośFl/1923
• Nitsch/1923
• Rozw/1923
• Szob/1923
• ZwO/1924
• Łoś II/1925
• Gaert/1927
• Łoś III/1927
• Kl/1939
• Dor/1958–1969
• Kor/1961

Rzeczowniki formy trzeciéj spółgłoskę przybierającą twardą zakrywają samogłoską o np. berło, […]; spółgłoskę przybierającą miękką osłaniają samogłoską, e np: pole, serce, lub mniéj foremnie końcówką ę np: ramię, cielę.

Z tego widzimy, iż końcówki: m, ś, śmy, ście, odrywamy od słów i przyłączamy do spójnika, by, dla utworzenia trybu życzącego, lub dla utworzenia trybu warunkowego.

W tym wzorze jak najoszczędniéj w 4tym Skł. końcówki u używać należy.

Końcówka jest cecha z wygłosem lub sam wygłos, np. stworzycielowi. Trzon z końcówką stanowią całkowite słowo. .... stworzycielowi.

Cecha k w końcówkach: ek, ka, ko, np. w I. stopniu: chwil(-a)-ka chłop-ek.

W jednoskazie przypadek lszy ktocomienny, jest zasadą stale utrzymaną, na której przydawaniem końcówek odbywają się odmiany we wszystkich innych przypadkach.

Siódmy przypadek wołający, (vocativus), połączony z wykrzyknikiem, jest zawsze głosem uniesienia, z tą tylko różnicą, że istotniki żywotne ludzkie zakończone na spółgłoskę twardą, przybierają bez różnicy końcówkę ie: panie, bracie

Bezcechowy, a, e, p. nie mający cechy. Słowo bezcechowe, które nie ma samogłoski cechowéj między przybierającą, a końcówką, np. mógł, jadł (Żoch.).

Cechowy, a, e, p. [...] 3) = gram. mający cechę; słowo cechowe jest to, które ma samogłoskę między przybierającą, a końcówką, np. kochał, tu cecha jest a (Żoch.).

Zakończenie, a, lm. a, n. 1) kończate zaostrzenie. 2) = ukończenie, skończenie. 3) = gram. in. Końcówka; pewien kształt końca wyrazu, lub zmiana zaszła za jego końca dla wyrażenia pewnego względu, np. człowiek, człowiek-a, człowiek-owi i t. p. Zakończenie mocne rzeczowników i kładzionych z niemi przymiotników w przyp. piérwszym lm. właściwe tylko imionom męskim ludzi i duchów uosobionych, np. mężni wodzowie, pobożni biskupi, nieśmiertelni bogowie, wyraża wolę, moc, niezależność, i tylko w poezji tém zakończeniem wzmacnia się niejako imię zwierzęce, np. ptaszkowie. Przeciwne mu zakończenie objętne v. słabe służy dla wszystkich innych imion; np. wysokie płoty, piękne kobliéty; z męskiemi zaś osoboweml używa się dla wyrażenia braku woli, siły, lub dla okazania zależności, a szczególniéj lekceważenia, wzgardy, np. jakie pany, takie sługi; często jednak dla saméj dźwięczności szczeg. w poezji się używa przez najlepszych pisarzów; tak np. Kochanowski mówi do Batorego: Z królów rząd; póki Polska miała Pany rządne, taką więc i szlachta bywała [...].

[…] Gdy e bądź samo, bądź ze spółgłoską nie jest dodaną, lecz przez wyrzutnię przyrosłą końcówką, np. w przymiotnikach rodz. nij. dobre zamiast dobroje […].

[…] Każdy odmienny przypadek przybiera jakąś końcówkę, która przyrasta do rzeczownika zakończonego na spółgłoskę […]. Tę spółgłoskę, do któréj końcówka przyrasta, nazywamy przybierającą […].

[Zygmunt Sawczyński] Że wywód n. p. wyrazu sumienie, od s-umienia, jak to niedawno jeszcze uczynił SZCZĘSNY MORAWSKI w Iszym tomie Sądecczyzny, jest mylny, przyzna każdy, kto wie, że wyraz ten niedawno jeszcze brzmiał i w drukach wyglądał jako sumnienie; złożony więc jest z dawniejszego przyimka su (inna forma dawniejsza jeszcze jest są n. p. w wyrazach sąsiad, sąsiek — późniejsza s, dzisiejsza z, ze) i rzeczownika mnienie utworzonego bezpośrednio z formy imiesłowu biernego czasu przeszłego, jako źródłosłowu, zapomocą końcówki ie; zatém = su - mnian - ie ; a według prawideł głosowni polskiej: sumnienie.

[Zygmunt Sawczyński] Wyjaśnia ona [etymologia] bowiem poniekąd tworzenie się wyrazów, a raczéj części w skład ich wchodzące: ich pierwiastki, źródłosłowy, końcówki, za pomocą których tworzą się różne odcienia wyrazów, wrostki między pierwiastkami, źródłosłowami a końcówkami wyrazy tworzącemi, zakończenia odmian przez przypadki, liczby, czasy, tryby i osoby, usiłując wykazać, jakie żywioły tkwią w tych końcówkach i co one pierwotnie znaczą.

W polskiém odpadła piérwotna końcówka przypadka 1. l. poj., dlatego występuje dziś w tym przypadku sam źródłosłów.

W pierwszéj części wykázaliśmy jilość brzmień i głosów języka polskiego, jich podziáł na samogłoski i spółgłoski, jednych i drugich rodowód, jich przemiany w skutek jich wzajemnego wpływu na siebie i przyczyny tychże przemián w wyrazach polskich. A poniewáż te wyrazy, w których zachodzą rzeczone przemiany głosek, tych nájpiérwszych i nájpiérwotniejszych żywiołów każdéj mowy ludzkiéj, pod względem gramatycznym nie są jednego i tego samego składu i budowy, i gramatyka porównáwczá prócz głosek odróżniá w składzie i budowie wyrazów i jinne gramatyczne cząstki składowe wyrazów, przeto wyjáśniając prawa głosowe głosek, musieliśmy się mimowolnie spotykać z dopiéro rzeczonemi gramatycznemi cząstkami w skłád wyrazów wchodzącemi, jakiemi są piérwiástek (etymon, radix, niemieckie Wurzel), pień czyli temat (thema, Stamm), nágłos (praefixum, Vorsylbe), pogłos (afformativum, affixum, Nachsylbe, Wortbildungssuffix), końcówka (suffixum, Biegungssuffix albo Endung), spójka (Bindevocal), nasuwka (prothesis, Vorschlag), wsuwka (epenthesis, Einschiebsel), zasuwka (epithesis lub paragoge) itd.

Jednolitą formą słowa nazywámy taką, którá się składá s temátu i s końcówki bezpośrednio, [...] lub pośrednio złączonéj s temátem [...]. Te zaś formy, do których rozwáżaniá obecnie przystępujemy, złożone z jimiesłowu lub trybu bezokolicznego i słowa posiłkowego, nazywać będziem formami złożonemi lub omównemi (formae periphrasticae); takiemi są np. koɦać będę lub będę koɦał, oznaczające czas przyszły niedokonany słowa niedokonanego koɦać, gdzie będę jest czasem przyszłym słowa posiłkowego być.

§. 292. Inne części do składu wyrazów wchodzące są te:

przybranka czyli nawiązka, spotykana tylko w słowach złożonych,

końcówka, w prawidłowym stanie języka konieczna w każdym odmiennym wyrazie, i

przyrostek, niezbędny w każdym wyrazie pochodnym.

KOŃCÓWKA jest to samogłoska albo i cała niekiedy syllaba, stanowiąca samę krawędź wyrazów, tak pochodnych jak i pierwotnych. W wyrazach pierwotnych końcówki doczepiają się do √ bezpośrednio; w pochodnych są od niego odgrodzone przyrostkiem.

Końcówka [grammatike] gr. tike, znaczy skład zbiór czegoś.

Końcówka dze także posługuje dla dźwięcznej ga [...] Trwoga w trwodze.

Zestawienie ogólnekońcówek na wszystkie litery abecadła, podług 3 rodzajów. By- Sła-by, słabi, słaba, słabe.

Niektórzy używają systemu mieszanego: jedne pojęcia nazywają terminami spolszczonymi, inne obcymi, używając ich in сrudo. Oto np. w ostatnich wydawnictwach krakowskich spotykamy się z taką nomenklaturą: „Niektóre masculina z nomin. na -a”. „W znaczeniu vocativu, accusativu”. […] I to wszystko w książce polskiéj, obok czysto polskich terminów: samogłoski nosowe, pierwiastki, końcówki, ściągnięcie i t. d. Zapytać się chce, dlaczego osoby tak piszące czynią wyjątek dla pewnych terminów, a dla innych nie? […] Czemu nie piszą np. declinatii substantivialnej, praesens thematu, aoristus, thema praesentis, praeteritum złożone z praes. verbu subst., w pluralu, w singularze, w dualu, konsonanty nazalne, radices i t. d .? Zdaje mi się, że trzeba być tu konsekwentnym i mieć jakąś stałą zasadę: jeżeli już z łacińska mówić i pisać, to czynić to wszędzie i logicznie.

Endung, Końcówka, -owy.

Końcówka Endung.

Rzeczownik ten podlega tu zmianom, a zmiany te widać w końcówkach jego, które za każdem nowem pytaniem, zmieniają się na inne.

Jeżeli masz np. rzeczownik rodzaju męskiego, wówczas musi i przymiotnik jego przybrać końcówkę rodzaju męskiego.

Wyrobiliśmy końcówkę -iusz, -eusz, -iasz dla imion greckich na -ιος, -εος, -αιος, -ικς, łacińskich na ius, -eus, -aeus, -ias, zachowujemy zawsze us w greckich na -ος, łac. na -us, jeżeli to są imiona dwuzgłoskowe, odrzucamy zwykle końcówkę w imionach wielozgłoskowych, które przez częste używanie zupełnie się przyswoiły (Homer, Cyncynnat) i t. p.

Nie przeczymy wprawdzie, że w praktyce mogą nasuwać się nieraz wątpliwości, zwłaszcza, dopóki sam ten fakt językowy nie będzie przez specyalistów należycie zbadany i wyjaśniony wszechstronnie (np. przekształcenie końc. -ius, -eus na -iusz, -eusz, pozostawienie lub odrzucenie końc. -us i t. p.).

Jest jednakże bardzo wiele takich wyrazów, do których nie można prawideł powyższych stosować, ponieważ w nich w tem miejscu, gdzieby rozdzielone być miały, albo a) zbytni zbieg różnorodnych spółgłosek innego rozdziału na syllaby wymaga: kop-ciuszek, chłop-czyk, wieszcz-ka, pyszcz-kiem, lek-cya, dyk-cya, wat-pió, pomyśl-ny; b) albo też przeszkadza temu zbyt żywe jeszcze poczucie odrębności czy to: α) przyrostka etymologicznego: więk-szy, znakomit-szy, pest-ka, pust-kowie, swadź-ba, gędź-ba, szlach-ta, kruchta, (mięk-ki, lek-ki, pan-na, ran-ny); β) czy też końcówki fleksyjnej: kurcz-cie, pisz-my, ludź-mi, pieniędz-mi.

Przy nazwiskach osób lub miejscowości, nie dających się deklinować, byłoby wskazanem dodawać imię osoby lub appelativum, albo końcówkę oddzielać apostrofem. N. p .: do Jana Jakóba Rousseau, do miasta Bordeaux, (poecie) Shakespeare’owi.

Jest jednakże bardzo wiele takich wyrazów, do których nie można prawideł powyższych stosować, ponieważ w nich w tem miejscu, gdzieby rozdzielone być miały, albo a) zbytni zbieg różnorodnych spółgłosek innego rozdziału na syllaby wymaga: chłop|stwo, przekup|stwo, kop|ciuszek, chłop|czyk, wieszcz-ka, pyszcz-kiem, lek|cya, dyk-cya, wąt-pić, pomyśl-ny; b) albo też staje temu na przeszkodzie zbyt żywe jeszcze poczucie odrębności czy to: α) etymologicznego przyrostka: więk-szy, znakomit-szy, pest-ka, pust-kowie, swadź-ba, gędź-ba, szlach-ta, kruch-ta, (mięk-ki, lek-ki, pan-na, ran-ny); β) czy też końcówki flexyjnej: kurcz-cie, pisz-my, ludź-mi, pieniądz-mi.

§ 49. Utworzenie się fleksji. Zarówno pierwiastki wyrazów obecnie odmiennych, jak i przyrostki, które dziś końcówkami zowiemy, stanowiły niegdyś wyrazy samoistne, odrębne, w pewnym porządku składniowym obok siebie wypowiadane.

Apostrof, u, lm. y, Odcinek znak pisarski w kształcie przecinka nad wierszem a) w miejscu samogłoski zanikłej w pewnych językach: L'ami (Fr. = le ami); b) dla oddzielenia końcówki od wyrazu, np. Nm. Sprachen Europa's; w Pol. Laplace'a c) † skrócenie = e, ie: Tob' (= tobie), każd'go (= każdego). <Fr. aspostrophe, z Gr).

W końcówkach „ówna” w nazwach od imion ojców, n. p. Denesówna, prezesówna i tp.

Końcówka em emi dozwolona jest w poezji ze względu na rymy. (Zjazd Rejowski).

Końcówką bezokolicznika polskiego jest ć, na prz.: nieść, pić, być, jeść, czytać, pisać, kochać, [...]. Język portugalski ma dla bezokolicznika zakończenia ar, er, ir.

W deklinacji polskiej przeważa wielopostaciowość końcówek (morfem syntaktycznych) nad wielopostaciowością pni (tematów, osnów). Przeciwnie w konjugacji wielopostaciowośćkońcówek jest niewielka, natomiast bardzo rozwinięta wielopostaciowość pni.

Morfemy syntaktyczne czyli końcówki jednoczą wyrazy według kategorji formalnych. Końcówki jednych typów morfologicznych wypierają końcówki innych typów, a rezultatem tego jest uproszczenie systemów form. Końcówka L.pl. [-aχ] (-ach) wyparła wszystkie inne końcówki synonimiczne i rozprzestrzeniła się na wszystkie rzeczowniki [...].

Osnowa więc, jak widzimy, jest to postać wyrazu bez końcówki.

§ 36. W odmianie tej przymiotnik piękny pojawia się coraz to w innych postaciach, które różnią się — podobnie jak i przypadki rzeczownika — końcówkami.

W ten sposób w każdym wyrazie można odszukać pewne części składowe, połączone celowo w całość, z których każda ma swoje znaczenie. Temi częściami składowemi wyrazu są: pierwiastek, przedrostek, przyrostek i końcówka.

Ze wszystkiemi końcówkami obznajmi nas nauka fleksji, a mianowicie: deklinacja zapozna nas z końcówkami imion, a konjugacja z końcówkami słów.

W 2 przypadku liczby mnogiej rzeczowników, kończących się na -ja po spółgłosce, piszemy końcówkę -yj,-ij, np. asocjacyj [...].

§ 70. Przypatrzmy się raz jeszcze umieszczonym powyżej przykładom stopniowania przymiotników, a obaczymy, że stopień wyższy tworzy się od tematu przymiotnika za dodaniem końcówki (przyrostka) szy lub ejszy, np. słab-szy, ściśl-ejszy. Stopień najwyższy tworzy się tak samo, tylko na początku wyrazu dodajemy jeszcze tak zwany przedrostek naj, np. naj-słab-szy, naj-ściśl-ejszy.

Część wyrazu nie zmieniająca się przez całą odmianę n. p. ogrodnik (bez końcówki) nazywa się tematem (osnowa) i może być równy rdzeniowi, np. pan, pan-a, pan-u i t.d.

Wyjątek z ogólnej zasady akcentowania zgłoski przedostatniej stanowią wyrazy z zachowanym akcentem łacińskim typu: arytmetyka, logika, fizyka...., także fabryka z powodu podobnej końcówki, algebra jako wyraz naukowy.

Z drugiej strony, na dzisiejszej granicy Wielkopolski, BrandeJjurgji i Śląska mamy dwie nigdzie w Polsce nieznane drobnostki, mianowicie w Kramskach końcówkę -me: ńeśime, pšyʒ'ime (co innego oczywiście -me na granicy słowackiej), a w Dąbrówce, Kramskach i Chwalimiu końcówkę -g: måm i ̯ednyg brata [...].

Toteż z całego tego pasa przejściowego za polskie uchodzić mogą tylko Tworków i Bieńkowice, gdzie w związku z polskiem poczuciem narodowem przejęto mnóstwo wyrazów w formie polskiej, zwłaszcza z nosówkami, z g, z brakiem rzadziej z dyspalatalizacją samogłosek a palatalizacją spółgłosek, np. końcówka 3 os. l. mn. -ům [...].

[...] w rzeczownikach osobowych końcówki -ov'e i -'i są rzadsze [...].

§ 1. Każda z części mowy odmiennych tworzy szereg morfologiczny form przypadkowych lub osobowych czyli deklinację lub konjugację. Ze względów praktycznych do konjugacji zaliczamy także formy nieosobowe: bezokolicznik i imiesłowy. Formy przypadkowe lub osobowe a także bezokoliczniki i imiesłowy składają się z tematu i końcówki: temat jest — ściśle biorąc — morfologicznie niezmienny, natomiast zmienia się końcówka.

Oto wedle powszechnego zapatrywania oboczność form imperatywu na -i (y) lub bez końcówki [...] objaśnia się znikaniem wygłosowej samogłoski, nie mającej szczególnego morfologicznego znaczenia, przyczem w st. języku była epoka wahania.

Trzeci typ, oksytoniczny z przyciskiem na ściągniętej i nowoakutowej wskutek tego końcówce wykazuje regularnie krótką: sędzia głębia....

Zresztą to samo odnosi się do g. f. złożonej odmiany przymiotników i zaimków, gdzie również pierwotnie końcówką było długie e ze ściągnięcia, obok czego od drugiej połowy XIV wieku coraz częściej -ej się pojawia.

W każdej z tych liczb są dwa rodzaje, męski i żeński: eu, tu, elle — ella; nós, vós, elles — ellas. Jedna i ta sama końcówka służy dla obu rodzajów, n. p. eu cantarei — oznacza, ja będę śpiewał i ja będę śpiewała.

Mieszaniu form na -i i na -a sprzyjała okoliczność, że wszystkie przypadki zależne mają w obu tych typach wspólne końcówki, a że form na -'a było nieskończenie więcej, przeto one zwyciężyły.

§ 23. Dwie końcówki wołacza: -e i -u w języku prasł. właściwe były dwu rodzajom dawnych tematów: pierwsza tematom na -o [...], druga tematom na -u [...] i tematom na -jo [...]. Na gruncie polskim wcześnie zaczęło się mieszanie tych form, a przede wszystkiem od tematów na spółgłoskę tylnojęzykową (k, g, ch) w zakresie dawnych tematów na -o zaczęto urabiać wołacz z końcówką -u.

Końcówka, p. wyrazy I C.

Trochę tylko osobliwszych terminów przynosi o ograniczonym zresztą zakresie podręcznik F. Żochowskiego [...].

Thema — jądro, terminatio — końcówka, comparatio — stopniowanie względne, gradus incomparabilis — bezwzględne.

Podobną popularność, jaką za czasów Oświecenia zyskał podręcznik Kopczyńskiego, w drugiej połowie dziewiętnastego wieku osiągnęła gramatyka A. Małeckiego [...].

Radix — pierwiastek, praefixum — przybranka, suffixum — przyrostek, thema — słoworód, temat (1879), terminatio — końcówka (1879) [...].

Szereg nowości z wyjątkiem terminologii składniowej przynosi gramatyka F. K. Malinowskiego [...].

Etymologia — pierwoskładnia, słowotwórstwo: radix — pierwiastek, praefixum — nagłos, suffixum — pogłos, thema — pień, temat, terminatio — końcówka, gradus incomparabilis — przymiotnik zdrobniały, zgrubiały.

Niektóre z przytoczonych terminów znaleźć można i u A. A. Kryńskiego [...].

Etymologia — etymologija: radix — pierwiastek, pień, rdzeń, suffixum — przyrostek, thema — osnowa, temat, terminatio — końcówka, aspectus — postać.

Istniejące w pewnych kategoriach nowe zamieszanie terminologiczne wywołało oczywiście chęć likwidacji istniejącego stanu rzeczy przez ustabilizowanie dla danych pojęć pewnych określeń. Ich projektu wraz z uwagami teoretycznymi dostarczył J. Karłowicz [...].

Etymologia — słowotwór: compositio — złożenie, radix — pień, praefixum — rostek, suffixum — przyrostek, infixum — wrostek, thema — osnowa, terminatio — końcówka.

Z chwilą uzyskania niepodległości i organizowania na nowo szkolnictwa polskiego przystępując do nauczania języka ojczystego językoznawcy polscy na zjeździe w roku 1921 uchwalili zrąb terminologii gramatycznej [...].

Słowotwórstwo [...]; osnowa, temat (nie)zmienny; końcówka, przyrostek fleksyjny; wrostek, stopniowanie (bez)względne, proste, opisowe, rodzaj (nie)dokonany, jednokrotny, wielokrotny.