zmiękczenie (spółgłosek, spółgłoski)

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Prz/1816
• Mucz/1825
• Rozp/1830
• Morz/1857
• Łaz/1861
• Mał/1863
• Malin/1869
• Mał/1879
• Jes/1886
• Kr/1897
• Król/1907
• Kr/1917
• Łoś/1918
• Kon/1920
• PolTerm/1921
• Król/1922
• Benni/1923
• Rozw/1923
• Szob/1923
• Gaert/1927
• Kor/1961

Cztery c, n, s, z, kończąc słowa, jasno na ucho wydają stan swojego zmiękczenia bez I, w porownaniu z swojem stanem grubobrzmienności w słowach: wac : Wać, dan : dań, rys : ryś, mroz : mroź, czego nie dają uczuć reśtujące 6 na kończynach słow umieszczone, jak np. w słowach: jedwab', tref', łom', kop', cietrzew' i t. p. okrom x, ktore, zawierając w sobie s, daje słyszyć końcową zmiękczałość, np. w pieszczonem słowie: Max' (mały Maxymilijan) pisowanem kiedyś przez Makś.

Tym zacnym Myślicielom, ktorzy mniemają, że w miękczeniu obobrzmiennych Społgłosek można po nich pisać je zamiast jota, to jest: J zamiast I, np. Cjotka, bjerka, gjez, Kjelce, przysjud, pjon, sjarka, wjano, zjarno, zamiast: Ciotka, bierka, giez, Kielce, przysiud, pion, siarka, wiano, ziarno i t. d. muszę w tem miejscu przedstawić: 1) że w tych przypadkach, gdzie idzie nie o ugięcie Samogłoski I po Społgłosce, o ktorą się ona opiera w jednyj złodze z prawej strony, jak się opiera z lewej o następującą Samogłoskę, tak rownie ożywiając obie, iż w tem źcizłem dzieleniu się między dwie traci niemal połowę swej nieugiętości, Samogłoskom właściwej, ktorejby nie traciła, gdyby wyobrażała sama siebie, lecz o zmiękczenie samej Społgłoski przez przydanie obok znaku jej zcieńczenia przed Samogłoską, duszę tejże złogi stanowiącą, najrodociwi wyręcza się jotka zmacana w gorze Społgłoski przez dopisanie całej cieńczącej Samogłoski I tuż obok niej w stroce, czego Społgłoska J, choć najmiększa, nie dokaże, bo J, będąc garłobitną, tylko zaczyna złogę z Samogłoską następującą, jak każda z trzech drugich Garłobitnych: ga, ha, ka, ge, he, ke i t d. a wcale bez ujętną jest względem Społgłoski poprzedzającej, koniecznie mięko brzmić powinnej, z ktorą I musi bydź niejako zlane i jej zmięknienia dokończyć, kiedy owa miękczebna zstraciła znak nadstroczny.

Dwojorka CH, zwana chuchająca, [...] w Przyabecadle zaś umieszczona, jako Dwojorka, przez tę samę złączkę dwoch bukw ostrzega, że się w nij C wcale słyszyć nie daje, i że, będąc zwyczajnym chuchem, zupełnie tyle brzmi w społce Głosek CH, ile w samyj abecadłowyj Głosce H. Nie trzeba też pominąć uwagi, że ten pis chuchowy w obydwoch postaciach, czy w abecadłowyj, czy w przyabecadłowyj, przypuszcza zmiękczenie przez obokległą jotę, rzadzy w słowach narodowych, a częścij w przybranych z obczyzny, np. w pierszyj: Hium, Ohio, w drugij: chieroglif, Eustachiego i t. pp.

Sposób uskuteczniania odmiany w wyrazie przez zmiękczenie głoski, nie może służyć wszystkim wyrazom, bo tylko twardą spółgłoskę można zmiękczyć. Ile razy zatém oddajemy grammatyczny wzgląd jakowy przez zmiękczenie twardéj spółgłoski, musimy mieć na oddanie tego samego względu drugą formę dla miękkich głosek. Tym sposobem spółgłoski twarde i miękkie lub niby miękkie formują ciągle dwie oddzielne klassy.

Jakoż gdzie my mamy rz, tam niektóre dialekty słowiańskie kładą albo j, albo inny znak oznaczający zmiękczenie.

Twardemi są: ł, ch, d, dż, t, cz, sz , ż, r, rz, bo nie mogą spływać na miękką samogłoskę i, jednak niektóre z nich mianowicie szumiące służą drugim na zmiękczenie. Reszta spółgłosek są miękkiemi, lub zmiękczającemi się przy oparciu swojego wygłoszenia na samogłosce i, a te są: j, l, n, ń, h, k, k’, g, g’, dz, dź, c, ć, s, ś, z, ź, w, w’, f, f’, p, p’, b, b’, m, m’. Są jednak stosunkowo twardemi zmiękczającemi się przez inne.

[...] Pochodniki powstają przez wewnętrzną zmianę głosek dziewięciorakim sposobem: [...]. 3. Przez zmiękczenie lub stwardzenie spółgłoski, np. piek-ę piec; pust-y, puszcza […].

[...] Po tych przemianiach ostatniéj spółgłoski piérwotnika w syczące zębowe z, s, odrzucá się násuwne s s pogłosu sk, wszędzie zaś gdziejindziéj pozostaje cały pogłos sk, przed którym płynne ł, n miękczą się w l, ɳ, wszelkie zaś jinne spółgłoski nie przemieniające się w skutek zmiękczeniá w spółgłoskę syczącą pozostáwiá się bez zmiękczeniá, a w szczególności spółgłoski wargowe b, p , v, m.

Trzeci podział spółgłosek na: twarde i miękkie.

Twardemi spółgłoskami zowiemy te, w których nie słychać żadnego pieszczenia głosu, jako to: b, p, d, t, w, f, g, h, ł, s, z, itp.

Miękkiemi przeciwnie nazywamy te, w których dźwięku czuć zmiękczenie i pieszczotliwość; takiemi są np.: ń, ć, ś, ż, l, oraz grubsze nieco zmiękczenia takie, jak: ż, sz, rz, dz, dż, itp.

y w zakończeniach rzecz. r. m. 1. m. przyp. I. (forma rzeczowa): katy, chłopy, żydy itd. pisze się y, bez zmiękczenia poprzedniej spółgłoski, kiedy się chce wyrazić lekceważenie lub pogardę dla samych osób.

Miękczenie spółgłosek. § 136. Przy odmianach wyrazów spółgłoski twarde uległy zmiękczeniu przed samogłoskami podniebiennemi e, i, albo też wskutek połączenia z następującą spółgłoską podniebienną j; np.: żaba — żabie, kosa — kosić [...].

Słowem jeżeli weźmiemy pod uwagę proces historycznej zmiany wymawiania [...] możemy w nim rozróżnić następujące stadja poza ścisłem naśladownictwem wymawiania obcego: ra-ci-a, ma-ni-a; pierwszy stopień spolszczenia: racyja, manija; drugi stopień spolszczenia racja, manja; trzeci stopień spolszczenia zwłaszcza w środkowych zgłoskach, rzadziej w końcowych po pewnych spółgłoskach: akademia (t.j. akadeṁa), gubernia (t.j. guberńa) i t. p. tylko ze zmiękczeniem spółgłoski; stąd właśnie: Alwernia, Miśnia [...].

Podobnie też nie widzimy samogłoski miękczącej, a nawet i samego zmiękczenia spółgłoski w niektórych wyrazach zakończonych na p, b, w, m, np. drop, gołąb, chorągiew, ośm i t. d.

Zmiany głoskowe. Zmiany żywe i historyczne. Wymiany głoskowe (oboczności). Głoski oboczne. Głoska podstawowa i oboczna. Upodobnienie głoskowe (do przedniej głoski czyli wsteczne, do następnej głoski czyli postępowe, pod względem artykulacji krtani, pod względem miejsca artykulacji w jamie ustnej, pod względem stopnia rozwarcia narządów mowy). Stosunek chronologiczny zmian głoskowych. Wzdłużenie (samogłoski podstawowej). Stwardnienie i zmiękczenie spółgłosek. Iloczas. Samogłoski długie i krótkie. Dwugłoski. Półsamogłoski (mocne i słabe). Samogłoska e ruchome. Przestawka głosek.

Stwardnienie i zmiękczenie spółgłosek. Przykład na stwardnienie (historyczne): W wyrazie łza nastąpiło stwardnienie miękkiego starosł. l' (sleza). Przykłady stwardnień żywych: anieli, aniołowie, dworzec, dworak... Stwardnienia i miękczenia spółgłosek zależne są od następujących po nich samogłosek ścieśnionych (miękkich) i, e, z (wyjątkiem e = ъ). [...] Na zmiękczenie końcowego ć w bezokoliczniku wpłynęła samogł. i: pisa-ć = pisaci. Tak samo na zmiękczenie końcowej spółgłoski w rozkaźniku i: bierz (— beri), siedź (—sedi).

§.25. Terminologja twardych i miękkich.

Obok potocznych wyrażeń twardy i miękki używane są terminy: podniebienny i niepodniebienny, które odpowiadają obcym wyrazom palatalny i niepalatalny. Odpowiadają one innym naszym terminom lepiej o tyle, że są utworzone z punktu widzenia artykulacji, słuszny im jednak postawiono zarzut, że biorą pod uwagę narząd bierny — podniebienie, a nie czynny — język. Wobec tego utworzono następnie wyrażenia średniojęzykowy, nieśredniojęzykowy i bardzo już ciężkie wyrażenie ześredniojęzykowienie dla oznaczenia palatalizacji czyli zmiękczenia.

Upodobnienie pod względem miękkości również jest bardzo rozpowszechnione, tylko że może nie zawsze jest tak łatwo uchwytne dla ucha i wymaga większego wsłuchiwania się w mowę potoczną. Polega to upodobnienie na zmiękczeniu, t. zn. że twarda spółgłoska wygłosowa wymawia się ze zbliżeniem środkowej części języka, przynależnem następnikowi teńix't'ńe (ten ͜ ich ͜ tnie), i następuje w mowie potocznej regularnie tam, gdzie są po temu warunki.

Przed spółgłoskami miękkiemi głoski te w spojeniu podlegają zmiękczeniu [...].

Zmiękczenie przy o u nadaje obu głoskom charakter zbliżony, w małym stopniu oczywiście, do francuskiego eu u (niemieckiego ö ü).

O wyrazach bez przed przez, wykazujących nie tylko brak przegłosu, ale w bez także brak zmiękczenia, zachowanego w starych złożeniach Biezdziad, Biezdziedza, biezczynić (bieszczynić) p. niżej § 88 w ustępie o fonetyce słabo akcentowanych.

Drugorzędnie powstałe dw nie ulega zmiękczeniu: dwie (dъvě).

Zmiękczenie, p. zmiany głoskowe B.

Językoznawcy polscy na zjeździe w roku 1921 uchwalili zrąb terminologii gramatycznej stanowiący pierwszy wyraz jej unifikacji od czasów Kopczyńskiego [...].

Terminologia. Głosownia: [...], oboczność, głoska podstawowa, oboczna, zmiana głoskowa żywa, historyczna; wzdłużenie, stwardnienie, zmiękczenie, przestawka, upodobnienie wsteczne, postępowe, zgłoska otwarta, zamknięta [...].