Słownik historyczny
terminów gramatycznych online

czasowanie koniugacja
Hierarchia Dzieła

Hasło w cytatach: czasowania, czasowanié, czasowánie, czasowanie sposobem pytającym
Język: polski
Dział: Fleksja (współcześnie)

Cytaty

Kop/1778, t. I, s. 30 Definicja

Uwaga: taka Słów odmiana zowie się Czasowaniem czyli odmianą przez Czasy (per tempora) ponieważ sąd, który w Słowie wyrażamy znaczy abo to, co teraz jest, abo to, co już było albo to, co dopiero będzie.

Kop/1778, t. I, s. 31 Definicja

Wszystkie te odmiany Słowa razem wzięte, nazywają się od najprzedniejszej odmiany, przez czasy, Czasowaniem, z Łacińskiego Koniugacją, o czym osobną będziemy mieć naukę.

Kop/1778, t. I, s. 51 Definicja

Poznawszy formy na Przypadkowanie, czyli Deklinacją Imion, Zaimków i Imiesłowów; poznamy formy na Czasowanie czyli Koniugacją Słów.

Kop/1780, t. I, s. 36 Definicja

Mając odrysowané w pamięci wszystkie cztéry formy polskiégo czasowania czyli Koniugacji; zastanówmy się rozumém nad témiż formami, już wszystkiémi razém, już nad każdą w szczególności.

Kop/1780, t. II, s. 174 Definicja

Którzykolwiek o Czasowaniach czyli Koniugacjach polskich pisali, nie wypowiedziany w nich upatrywali trudność, tak, że niektórzy żádnych powszechnych form, naznaczyć nié mogli, ale ledwie nie każdé Słowo, osobno czasować kázali.

Kop/1783, t. II, s. 2

Doświádczyliśmy już tego w Rodzajowaniu, Stopniowaniu, Przypádkowaniu i Czasowaniu, i niżéj jeszcze w Przenośni i Składni doświádczymy.

Kop/1783, t. II, s. 248

Ténże Słownik służyć Dziecióm powinién do wprawiéniá się w Grammatyczné względy Rodzajowaniá, Stopniowaniá, Czasowaniá, Składni i Iloczasu [...].

Kop/1785, s. 64 Definicja

Postępując tuż od wewnętrzności Słowa do jego powiérzchowności, to jest, przypatrując się pilnie Formóm Polskich i Łacińskich Czasowáń czyli Koniugacyj.

Gott/1787, s. 12

Conjugatio czasowanie.

Ant/1788, s. 43

CZASOWANIE Słowa posiłkowégo To have mieć I have mam Thou hast masz He has má We have mámy You have macie They have mają.

Ant/1788, s. 49

Mają Anglicy inny sposób czasowania kiedy chcą oznaczyć czynność jaką kładać posiłkowé to be we wszystkich czasach z Imiesłowem térazniéjszym słowa np. I am waiting. i.t.d.

Gott/1794, s. 43

Conjugatio, czasowanie.

Gott/1794, s. 108

Czasowanie słow składa się z czterech części z Trybow, z Czasow, z Osob, i z Liczb.

L/1807–1814, t. I, s. 351 Definicja

CZASOWAĆ, -ował, -uje, [...]. §. Gramm. czasować słowo, transit. koniugować, odmieniać słowo przez czasy i osoby [...], sposabiać słowo. Tr. [...]. Czasowanie, koniugacja, jest zbiór odmian, które w Słowie, in Verbo, zachodzą. Kpcz. Gr. 1. p. 127.

L/1807–1814, t. I, s. [92]

Skróceń Grammatycznych wyłuszczenie.

Ponieważ w słownikach powtarzają się przy każdém słowie grammatyczne annotacje, ściągające się do rodzajowania, przypadkowania, czasowania i t. d ., stosównie do własności grammatycznéj tegoż słowa; przeto koniecznie wypada, znakami jakiemisiś skróconemi one wyrażać, żeby i czasu i miéjsca ochronić; użytych w téj mierze tu skróceń, następujące przyłącza się wyłuszczenie [...].

Szum/1809, s. 3

Grammatyka jest dwojaka, powszechna i szczególna. [...] Powszechna Grammatyka zawiera takie prawidła, które się we wszystkich językach znajdują, np. stopniowanie, przypadkowanie, czasowanie i szykowanie.

Szum/1809, s. 36 (35-36) Definicja

A. Odmian grammatycznych jest siedm. Nazywają się one i znaczą jak następuje:

1wsza: Stopniowanie; [...].

5ta: Czasowanie; jest odmiana słów dla oznaczenia czasu, kiedy jest czynność jako wykonana, np. pisać, piszę, pisałem , pisałem był, będę pisał.

Szum/1809, s. 229

Czasowanie, Conjugatio.

DwBg/1813, s. 66

Słowo jest wyráz odmiénny przez tryby, czasy, liczby, osoby i rodzaje, czyli má trybowanié, czasowanié, li­czbowanié, osobowanié i rodzajowanié.

DwBg/1813, s. 69 Definicja

Wszystkié odmiany słowa razem wzięté, nazywają się od nájprzedniejszéj odmiany przez czasy, czasowaniém czyli koniugacyją.

Prz/1816, s. 133

Trzecią powinnością Etymologa jest stosować się do uroczystych form tak w przypadkowaniu Imion, Zaimion i Uczęstniakow, jak w czasowaniu Głagołow po Narodowemu.

SkorM/1816, s. 37

Wszystkie odmiany tak w przypadkowaniu jako i w czasowaniu, dzieją się za pomocą zakończeń.

Gddk/1816, s. 44

Czasowania [...] słów Posiłkujących.

Gddk/1816, s. [217]

Conjugatio. Czasowanie.

Kop/1817, s. 118 (117-118)

Można osobno słowa, a osobno myśli rozważać, jako części składájące mowę; ale całości mowy rozwáżać nie możná bez słów razem i myśli. Nawet chcąc gruntownie poznać samych słów własności, nie obejdzie się bez myśli, jakeśmy tego doznali w stopniowaniu, rodzajowaniu, przypádkowaniu i czasowaniu, chociażeśmy tę piérwszą część Grammatyki powiérzchowną nazwali.

Mroz/1822, s. 66

Za pierwotna formę w czasowaniu Słowa Polskiego można wziąść Tryb bezokoliczny, robić, czytać, pisać.

Mroz/1822, s. 66 Definicja

Całe więc czasowanie Słowa podzielimy na dwa oddziały:

a) Oddział formowany od czasu przeszłego i

b) Oddział formowany od czasu teraźniejszego.

Mroz/1822, s. 97

Na czasowaniu kończę to dziełko, bo nie jest moim zamiarem wydać naukę Polskiego języka, ale tylko wyłożyć pierwsze zasady grammatycznej jego budowy.

Jak/1823, t. I, s. 173-174 Definicja

Każde słowo ze trzech składa się części: pierwsza zamyka w sobie Imie tej okoliczności czynienie lub skutek wyrażający, jaka się w każdém słowie znajduje: część tę Słowa Imiesłowem zowiemy: np. kochający, kwitnący, poruszony. Druga zajmuje w sobie toż samo Imie, Imiesłowem zwane, wraz ze znaczeniem bycia, czyli w związku ze słowem być, ale bez żadnego względu na rzecz lub osobę, do której by Imiesłow ten należeć miał: ta przeto część zamyka wyobrażenie tylko słowa, którą trybem bezokolicznym nazywamy: np. pracować, słuchać, kochać, zwiędnąć, kwitnąć, poruszać. Rozebrawszy go na szczególne wyrazy, toż samo wyrazimy tym sposobem: być kwitnącym i t. d. Trzecia część zamyka wyraz Imiesłowem zwany w związku ze słowem być, czyli wyobrażenie Słowa odniesione i przysądzone rzeczy jakiej, lub osobie: np. ja czytam, ty czytasz, las zazieleniał, róża kwitnie. Rozebrawszy na szczególne wyrazy, toż samo tak wyrazimy: ja jestem czytający, ty jesteś czytający, las stał się zielonym, róża jest kwitnącą. Ta część jest najważniejsza: wystawia bowiem Słowo w całem znaczeniu. Nazywamy ją czasowaniem, od okoliczności wyłącznie Słowom przynależnej wydania okoliczności czasu: lubo moglibyśmy ją nazwać Słowem zupełnem lub Zupełno-słowem.

Jak/1823, t. I, s. 191 Definicja

Przez czasowanie rozumiemy zbiór wszystkich odmian i sposobów w Słowie każdém zachodzących na wyrażenie trybów, w trybach czasów, w czasach osób, liczb i rodzajów; do których przyłączamy Imiesłowy z ichże odmianami przez czasy.

Mucz/1825, s. 125 (124-125) Definicja

Ponieważ sąd, który w słowie wyrażamy, znaczy albo to, co teraz jest, albo to, co już było, albo to, co dopiéro będzie; zatém musi mieć słowo różne odmiany, przez które by te okoliczności wyrazić mogło. Takie słów odmiany zowiemy Czasowaniem, czyli odmianą przez czasy, których jest trzy przedniejszych, czyli głównych, pierwszy: teraźniéjszy, np. jestem, czytasz; drugi przeszły, np. byłem; czytałem; trzeci przyszły, np. będę, będę czytał.

Mucz/1825, s. 134

[…] Wszystkie te odmiany słowa razem wzięte, nazywają się Czasowaniem, a z łacińskiego koniugacją, od okoliczności wyłącznie słowom przynależnéj, wydania okoliczności czasu. Fundamentem czasowania, jest natura myśli ludzkiéj w powszechności, a narodowy zwyczaj w szczególności.

SkorM/1828, s. 53

Praw: 365. अस् as', (esse) być, ze swemi odmianami w czasowaniu, np: [...] Dualis 1. स्वस् swas'; [...]. Plur: 1. स्मस् smas'; [...]. Potent: 1. स्यां syam; [...] Dual: 1. स्याव syâwa; [...] Plural: 1. स्याम syâma; [...] Imperat: Sin: असानि asâni; [...]. Praeteritum: 1. आसम् âsen; [...].

Rozp/1830, s. 43

W formach przypadkowania i czasowania, znamiona te w różnych przypadkach i osobach z jednéj zgłoski na drugą przechodzą, i są cechą rozróżniającą też przypadki i osoby; w czém my na odmienném zakończeniu przestajemy.

Rozp/1830, s. 567

CIE, cecha osobowa w czasowaniu, 98,

Bor/1830, s. 9 Definicja

Odmiana przez Czasy zowie się Czasowanie.

Bor/1830, s. 39

(....) Gdzie ten znak jest w Czasowaniu, domyślić się opuszczonego zaimka osobowego, którego wymaga liczba, i osoba słowa, obok której takowy leży.

Bor/1830, s. 45

Czasowanie Słowa Być innemi sposobami. Czas teraźniejszy 3. z Przeczeniem Czasują się ogulnie słowa przez wszystkie Tryby i Czasy kładąc tylko przed słowami przysłowek nie. (Ja,) nie jestem [...] 4. z Przyrostnią Odmienia się Czas teraźniejszy słowa być, takoż Czasy przeszłe wszystkich słów, tudzież Tryb Łączący i Życzący. Ja-m jest znany i t. d.

Bor/1830, s. 59

Cztéry Formy Czasowań[...]Forma I. A .Forma II. E Forma III. I. Forma IV. Y.

Marc/1833, s. 50

CZASOWANIE SŁOWA POSIŁKOWEGO, JESTEM.

TRYB OZNAYMUJĄCY.

Czas teraźnieyszy.

Marc/1833, s. [3]

Trzecią część mowy Słowo — co to iest słowo, podziały, czasowanie słów podług czterech form— o słowach zaimkowych — bezosobistych i t. p.

Rew/1845, s. [3] ([3]-[4])

Głoskownia czyli Grammatyka, takie miała pierwotne znaczenie, jakie dziś mają Elementarze; bo dotyczyła wyłącznie głosek, później dano jej pod zarząd każdą mowę, w której tylko zmieniają się głoski przypadkowaniem, czasowaniami i t. p.

Desz/1846, s. 264 Definicja

Od odmian końcowych na czasy, i wszystkie ogólne odmiany słów nazywają się czasowaniem.

Br/1848, s. 111 Definicja

Dlatego też słowo ma czas teraźniéjszy, przeszły i przyszły [...]. Zmiana słów w tych trzech głównych czasach nazywa się czasowaniem.

Br/1848, s. 112

Słowa dokonane przybiérają zwykle właściwy sobie przyimek. Znajomość dokładna znaczenia rozmaitych przyimków jest zatém konieczna do dobrego czasowania. Łatwo bowiem, stosując niewłaściwy przyimek do słowa piérwotnego wpaść można w błędne czasowanie [...].

Br/1848, s. 153

Czasowanie słów sposobem pytającym. P. Jak się czasują słowa sposobem pytającym? O. Słowa sposobem pytającym używane nie mają odmiennych zakończeń, ale ich drugą osobę poprzedza przysłówek czy; np. Czy robisz? […] przysłowek li. [...] Prawidła czasowania rzeczowników, przymiotników i zaimków stosują się do sposobu pytającego; n. p. Czy na obiedzieś był? Na obiedzieśli był?

Such/1849, s. 127

Do czasowania służy Czasownik posiłkowy: być, z którego pewne względy się składają.

Ryk/1850, s. 8

Kiedy y zamienia się na ie, co ma miejsce w rzeczownikach liczby mnogiéj i w czasowaniu słów, ie ma zawsze takie brzmienie jak y w wyrazie pierwotnym.

Ryk/1850, s. 102

§ V. CZASOWANIE SŁÓW UŁOMNYCH I POSIŁKOWYCH.

Szt/1854, s. 278 Definicja

Jak słowa mają rozmaite znaczenie i dzielą się na liczne gatunki, tak téż między częściami mowy mają najwięcéj odmian; gdyż odmieniają się przez tryby, czasy, osoby, liczby i rodzaje: wszystkie odmiany słowa razem wzięte zowią się: czasowaniem.

Szt/1854, s. 311

Wszystkie słowa polskie we względzie czasowania swego dzielą się na cztéry koniugacyje, czyli formy czasowe, według czterech cechowych samogłosek: a, e, i, y, np. błaga, daje, chwali, słyszy i t.d.

Morz/1857, s. 46

Liczba pojedyncza i liczba mnoga są niewłaściwie za miano w grammatykach przyjęte, bo tak w przypadkowaniu, jak czasowaniu, liczba nie wpływa na odmianę wyrazu, tylko jednostka, dwójka, lub wielość, — a równe jest dla mowy stanowisko, czy są dziesiątki, sta lub tysiące przedmiotów; — jakkolwiek różna być może ich liczba, nie sprowadzi zmiany w oznaczoném wyrażeniu na wielość.

Morz/1857, s. 379

Posługa .... Osoba w czasowaniu słów.

SWil/1861, cz. I, s. 189 Definicja

Czasowanie, a, lm. a, n. gram. zbiór odmian, które w słowie zachodzą, konjugacja. Prawidła czasowania słów greckich. Uczyć się czasowania, ob. Forma.

SWil/1861, cz. I, s. 519 Definicja

Konjugacja, ji, lm. je, ż. (z łać.) gram. forma, odmiana słów, czasowanie.

Malin/1869, s. 547 Definicja

[...] To urábianie jednolitych form słównych od różniących się pomiędzy sobą temátów, a wszystkich urobionych od jednego i tego samego piérwiastku słównego, [...] nazywámy po polsku czasowaniem, którego już nie masz w dzisiejszéj polszczyznie, lecz jistniało ono niegdyś [...].

Kam/1870, s. 67

WZÓR CZASOWANIA SŁÓW FORMY 1-éj.

Czep/1871–1872, s. 59 Definicja

Odmiana zakończeń w słowach, za pomocą któréj oznaczamy czas bytu, stanu i czynności, nazywa się czasowaniem czyli odmianą przez czasy.

Mał/1879, t. II, s. 101 (100-101)

Jeżeli w słowach pierwotnych upatrujemy okaz najstarszych i w odnośnéj epoce czasu jedynie istniejących czasowników naszéj mowy plemiennéj: to rzecz jasna, że [...] od ich odmian itd. zacząć rzecz powinniśmy. Niewątpliwie cały nasz ustrój osobowania, liczbowania, czasowania i w ogóle konjugowania, tak późniéj rozwinięty w wszelkich możliwych kierunkach, na tle tych tylko czasowników się złożył.

Oż/1883, s. 7 (6-7)

Co do źródłosłowów i pierwotnych urobień wyrazów Sanskrytski i Litewski, obfitują najwięcej; ale co do ogólnego ustroju mowy i pisowni, słów czasowania prawidłowego większego rozwoju niema w świecie, nie znalazłem w żadnym djalekcie, jak tylko w olbrzymie zadziwiającym i pochłaniającym niejako wszystko, w djalekcie sławiańskim.

KarłT/1885, s. 106

Conjugation Czasowanie.

KarłT/1885, s. 110

Przecież wszystkie języki nazywają osoby w czasowaniu numerami dla czegoż byśmy mieli usuwać ten system z przypadkowania, skoro jest już utartym.

Jes/1886, s. 31 Definicja

Otóż jak rzeczowniki odmieniają się przez przypadki, tak znowu czasowniki odmieniają się przez osoby, liczby i czasy. Tamtę odmianę nazwano przypadkowaniem (deklinacyą), a tę: czasowaniem (albo z łacińska: konjugacya).

Kr/1897, s. 208

Ponieważ czasowanie słowa polskiego sprowadza się głównie do odmiany czasu teraźniejszego, wskutek tego, ile jest różnych sposobów odmiany czasu teraźniejszego, tyle jest różnych konjugacji czyli oddzielnych klas słów polskich.

SW/1900-1927, s. 377 Definicja

Czasowanie a lm. a [...] gram. odmiana czasownika, koniugacja.

SW/1900-1927, s. 377

Czasowny koniugacyjny, podlegający czasowaniu: Słowo czasowne (= czasownik). Formy czasowne. Mał. (= czasownikowe).

SW/1900-1927, s. 442 Definicja

Koniugacja, i, lm. e odmiana słowa, czasowanie <Łć. conjugatio>

Lor/1907, s. 4 Definicja

Odmianę czasowników przez osoby nazywa się osobowaniem; odmianę przez czasy czasowaniem.

Dor/1958–1969, t. I, s. 1109 Definicja

Czasowanie nI blm. daw. jęz. «koniugacja»: Czasowanie słowa polskiego w dzisiejszej dobie sprowadza się, ściśle rzecz biorąc, do odmiany czasu teraźniejszego. KRYŃ. A. Gram, 193. //L: czasować.

Kor/1961, s. 43 (42-43)

Fakultatywności rodzimej terminologii gramatycznej położył tamę podręcznik polszczyzny O. Kopczyńskiego [...].

Coniugatio — czasowanie, koniugacyja: genus activum — forma (t. 1, przyp.), sposób (t. 1, przyp., s. 139), stan (Układ) czynny, reflexivum — zaimkowy, passivum — bierny [...].

Powiązane terminy