Słownik historyczny
terminów gramatycznych online

okres
Hierarchia Dzieła

Hasło w cytatach: okresy
Język: polski
Dział: Składnia, Stylistyka (współcześnie)
EJO 1999, 405 Definicja współczesna

Okres (retoryczny). W retoryce i stylistyce wypowiedzenie o skomplikowanej budowie, z reguły złożone, rozpadające się hierarchicznie na kilka jednostek intonacyjnych podporządkowanych nadrzędnemu schematowi intonacyjnemu, stanowiące całość składniową i semantyczną [...].

Cytaty

Szum/1809, s. 146 Definicja

Myśl mała, tylko 3 albo 2 wyrazy zawierająca, nazywa się Okres. Gdy zaś myśl jaka obszerna jest ze wszech stron jaśnie wyrażona, nazywa się Period. Ka­żdy Okres może bydź na Period przerobiony, przez dodanie rożnych Przysłówków, Przymiotników i myśli pobocznych, np. Odwieczny i wszechmocny Bóg stworzył w oka mgnieniu wszystkie zwierzęta, rośliny, kruszce i ludzi.

DwBg/1813, s. 156

Średnik kładzie się pospolicie: [...] b) po piérwszéj połowie okrésu nazwanéj Prothasis (lubo niektórzy Pisarze kłaść w tém miescu zwy­kli dwukropek), i jest znakiém my­śli zawieszonéj, którá drugą okrésu częścią nazwaną Apodosis, dopełniać się zwykła.

Jak/1823, t. II, s. 9 Definicja

Jeżeli będzie jedna myśl taka, która by mogła sama przez się pozostać i być zupełną, gdyby do niej nie przyłączono jednę, dwie lub czasem więcej takich, z których by każda o tamtej dawała jaki sąd albo wyrok; z których by każda ją objaśniała, albo obwieszczała jaką okoliczność, lub też ją okréślała; oraz aby wystawiała ją pod takim warunkiem, albo w nowym jakim świetle i kształce: dobrane i z sobą połączone takim sposobem myśli stanowią jednę najwięcej w sobie obejmującą i najrozciąglejszą, którą okresem nazywamy.

Jak/1823, t. II, s. 10 Definicja

Widzimy ztąd najprzód, że okres nie może mniej części mieć jak dwie, jednę przedniejszą, drugą podległą; jednoczęściowy zaś być nie może: po drugie, że części okresu podległe, wielekolwiech ich byłoby, odnoszą się do Przedniejszej i z nią się jednoczą, tak że wszystkie razem tylko stanowią zupełność okresu; osobno brana żadna z nich nie może być myślą zupełną: po trzecie, że czém są myśli rozwijające w rozwiniętych, tém są połowy części w okresie; czém zaś myśli podległe w zdaniach nie stanowiących okresu, tém są części podległe w okresie.

Jak/1823, t. II, s. 157

Piszą się głoski większe: 1. na początku pisma. 2. Na początku peryodu czyli okresu.

Mucz/1825, s. 181

Widzieliśmy, że spójniki dzielą się na pojedyńcze i parzyste. Pojedyńcze łączą dwa tylko wyobrażenia i wyrazy; parzyste rozciągają się na kilka lub kilkanaście członków całego sensu, w okresie czyli periodzie zamkniętego [...].

Mucz/1825, s. 184 Definicja

Kilka zdań z sobą połączonych i jednę całość składających okresem zowiemy.

Mucz/1825, s. 184

Okresy według liczby zdań w nich zawartych mogą być podwójne, potrójne, poczworne i t.d. ale liczniejsze zaciemniają mowę i słuchającego mordują.

Rozp/1830, s. 561

W piérwszém słowie okresu po kropce; również po znaku zapytania, i po znaku wykrzyknienia, jeżeli po nich nowy zaczyna się okres.

Rew/1845, s. 77

Jeśli części okresu są krótkie, wówczas przyczynową od wnioskowéj oddziela się przecinkiem, jeśli zaś kilka średników dzieli pierwszą, natenczas kładzie się dwukropek między piérwszą a drugą.

Desz/1846, s. 375 Definicja

Zdanie objaśnia się rozmaicie: czasem jednym, czasem kilka, nawet kilkadziesiąt wyrazami, stanowiącemi myśl całkowitą, już, że tak rzekę, zmysłowo odlaną, i to się zowie po gramatycznemu okresem.

Br/1848, s. 201

(,) Przecinek oznacza najkrótszą przerwę głosu. W pisaniu używa się bez względu nawet na okres, kiedy z kolei wyrażamy kilka jednakowych części mowy […].

Such/1849, s. 189 Definicja

Okres (peryod) jest takim zdań spojem, w jakim albo jedna, albo obie z części zawisłych znowu są złożone.

Kurh/1852, s. 23

Zdanie główne uzupełnione przez dodanie zdań podrzędnych, istotnie potrzebnych do wyjaśnienia zawartéj w niém myśli, zowie się okresem. Tworzą sie także okresy z połączenia kilku oddzielnych myśli głównych.

Kurh/1852, s. 117 (116-117)

Zdania zupełne być mogą albo odosobnione, albo tak powiązane, że przyczyniając się do wzajemnego wyjaśnienia, tworzą całość zwaną okresem [...]. Tak np. zdania „Dziś piękna pogoda. Pójdę na przechadzkę" mogą się połączyć następnym sposobem: „Gdy dziś tak piękna pogoda, przeto pójdę na przechadzkę" albo téż „pójdę na przechadzkę, bo piękna pogoda" i t. p.

Kurh/1852, s. 118 (118-119)

Starożytni tylko okres złożony uważali za peryjod. Wyraz ten w polskim języku przetłumaczony okresem, przybrał obszerniejsze znaczenie: nie tylko bowiem oznacza okres złożony, lecz i oba rodzaje pojedyńczego. Ob. dzieła Słowackiego T. I, str. 219; w skróceniu zaś str. 24. Kopczyńskiego, „Przypisy do Gram, na klassę III,” str. 167. Bentkowskiego ,,O znakach przecinkowych,” str. 12 i t. p. Rossyjscy grammatycy wyraz перiодъ, biorą w znaczeniu polskiego okres. Obacz gram. Grecza §. 155; Wostokowa §. 142.

Morz/1857, s. 288 Definicja

Więcéj takich zdań powiązanych ze sobą w jedność zdania złożonego, jest jakoby syllaba myśli, a więcéj zdań rozmaitych, pewną zależnością stosunków ze sobą złączonych, składają okres (…).

Morz/1857, s. 333 Definicja

Okres jest zbiorem zdań kilku, powiązanych ze sobą zależnością, którą czyni potrzeba obrazowania jakiéj większéj myśli, wprawdzie jednéj, ale rozgałęzionéj w znaczniejsze przedziały.

Łaz/1861, s. 343 Definicja

Okres jest to sztucznie złożone dwuczłonowe zdanie większéj objętości, którego człony, wzajemnie się wymagając, od siebie zależą, i zupełną, zaokrągloną całość pomysłu stanowią.

Gr/1861, s. 51, 52 (51-52) Definicja

O okresie czyli peryodzie.

W obszerniejszém znaczeniu nazywamy okresem każde zdanie złożone, czy to połączone, czy spojone, czy mieszane, które myśl jedną lub myśli jednakowe w sobie zawiera.

W ściślejszém jednak znaczeniu nazywamy okresem tylko zdanie złożone, zwarte tym sposobem w jednę organiczną czyli nierozerwaną i nierozłączną całość, że dopiero po wymówieniu ostatniego członka zupełną myśl otrzymujemy. Okresem więc może być właściwie tylko zdanie złożone spojone i to mianowicie takie, w którém poboczniki poprzedzają zdanie główne albo w środek tegoż są wsunięte.

Gr/1861, s. 61 Definicja

Okresy są najdoskonalszym objawem czyli najdoskonalszą postacią zdań złożonych. [...] Okresy zawierając w sobie dobór myśli, są ozdobą krasomówstwa; używają się w stylu wytwornym, wspaniałym, wzniosłym, a zatém mianowicie w mowach publicznych [...]. W stylu niższym, a nawet wyższym i ozdobnym nie ubiegamy się o okresy; nie potrzeba ich jednakże unikać, jeżeli się niejako same przez się nastręczają.

Mał/1863, s. 370 Definicja

§. 792. Najkształtniejszą formą zdania kilkokrotnie złożonego jest okresowa jego budowa.

Okres (periodus, Periode) może się składać albo ze samych zdań współrzędnych, albo z głównego i podrzędnych , albo nareszcie i z jednych i z drugich. [...]

§. 794. Ażeby zdanie było okresem, trzeba, aby się dzieliło na dwie połowy, które się wewnętrznie i zewnętrznie (tak znaczeniem, jak składem) niejako równoważą. Połowy te nazywamy: zdaniem poprzedniém (Vordersatz), i zd. następném (Nachsatz). W zdaniu następném (t. j. stanowiącem koniec okresu), wypowiadamy zazwyczaj tę połowę naszej myśli, którą właśnie uważamy za ważniejszą i mającą przycisk na sobie; w poprzedniém przeciwnie umieszczamy mniej ważną. Zresztą nie. stanowi różnicy w języku naszym, czy obydwie okresu połowy są zdania główne, czy nie; w razie zaś jeżeli z nich tylko jedno jest główném, a drugie poboczném, nie stanowi różnicy, które z nich przypada na początek okresu, a które na koniec.

np. Na koniec Kaźmierz Brodziński wziął pióro do ręki; zaczął mądrze, głęboko rozmyślać o poezyi: i ujrzeliśmy pierwszego krytyka, pierwszego estetyka w Polsce. Mochn.

Mał/1863, s. 371 Definicja

Często rozwija się okres do takich rozmiarów, że już to jego poprzednia połowa, już następna, a nieraz nawet i obydwie osobnymi okresami się stają.

Malin/1869, s. 2

[...] Pisowniá podaje prawidła, jakiemi postaciami głosek oznaczać náleży głosy i brzmieniá, danego języka, wchodzące już w skłád wyrazów; jakiemi znakami oddzielać wyrazy i zdaniá od siebie w ciągu pisma, albo raczéj, jakiemi znamionami oznaczać zdaniá i okresy. Grafika zaś w znaczeniu gramatycznym má nám wskazać postacie głosek, jakiemi oznaczać náleży głosy i brzmieniá danego języka niezależnie od wyrazów, których są cząstkami. Jednym słowem: Grafika uczy nás oznaczać pojedyńcze głosy i brzmieniá, podaje sposób wyráżaniá głosek w abecadle, i jest pisownią, że tak rzekę, abecadłową; Ortografijá zaś jest odnośnie do fonetyki języka pisownią wyrazową, obejmującą prawidła dlá wyrazów, zgoła dlá mowy pisanéj. Grafika daje nám, a przynájmniéj dać nám powinna, w pojedynczych postaciach wyraźny i cáłkowity obráz fonetyki danego języka; Pisowniá zaś jest wynikiem prawideł językowych zastósowanych do etymologiji i gramatyki; powinna być wiernym obrazem nie tylko fonetyki języka, ale i jego organizmu.

Kam/1870, s. 157 Definicja

Okres jest to ustęp mowy, zawierający w sobie myśl skończoną, uzupełnioną przez takie zdania, które oddzielnéj myśli nie stanowią wcale, a tylko przyczyniają się do wyjaśnienia głównej i w ścisłym są z nią stosunku, podnosząc jéj znaczenie i wpływając na przekonanie umysłu lub obudzenie uczucia.

Mał/1879, t. II, s. 489 Definicja

Najkształtniejszą formą zdania kilkakrotnie złożonego jest okresowa jego budowa. OKRES (periodus, Periode) może się składać albo ze samych zdań współrzędnych, albo z głównego i podrzędnych, albo nareszcie i z jednych i z drugich.

Oż/1883, s. 69

Pyt. A któreż są nie odmiennemi [częściami mowy]?

Odp. Następne: Przyjimki, że najczęściej kładą się przy jimionach, lub odnoszą się do nich.

2re Przysłówki, że przy słowach kładą się zwykle, lub przymiotnikach słowowych.

3cie Spójniki, spajające czyli łączące zdania i okresy, i czasem rozłączające takowe.

4te Wykrzykniki, że się wykrzykuje w strachu nagłym gniewie, radości, lub biedzie nagłej i t. d.

Oż/1883, s. 167

Znaki pisarskie do zdań i okresów należące.

Jes/1886, s. 151 Definicja

Ażeby zdanie było okresem, trzeba, aby się dzieliło na dwie połowy, które się i znaczeniem i układem równoważą. Połowy te nazywamy: zdaniem poprzedniém albo poprzednikiem i zdaniem następném albo następnikiem. W zdaniu następném (stanowiącém zwykle koniec okresu) wypowiadamy tę połowę myśli naszéj, którą właśnie uważamy za ważniejszą i mającą nacisk na sobie: w poprzedniém zaś umieszczamy mniej ważną.

Jes/1886, s. 151 (151-152) Definicja

W ścisłém atoli znaczeniu nazywamy okresem takie dopiéro zdanie, którego jedna przynajmniéj połowa składa się z dwóch zdań, współrzędnie albo podrzędnie ze sobą związanych.

Uchw.AU/1891, s. 19

Piszemy wielką literą: a) Wyraz początkowy każdego okresu, a więc zawsze po kropce, albo też i po dwukropku, mianowicie przed przytoczeniem cudzego tekstu oraz przy wyliczeniach kategorycznych (jak w tym właśnie ustępie); w poezyi początek każdego wiersza.

Łoś/1918, s. 108

Zaczynamy pismo od wielkiej litery, od której też rozpoczynamy zdanie po kropce a także po dwukropku, ale tylko w tym razie, kiedy przytaczamy mowę cudzą, zwłaszcza w cudzysłowach; wreszcie po znaku zapytania lub po wykrzykniku, jeżeli po nich zaczyna się okres.

Kon/1920, s. 93

§ 186. Wielką literą piszemy:

1.Wyraz początkowy każdego okresu, a w poezji początkowy wyraz każdego wiersza. 2.Imiona własne osób, bożków pogańskich, duchów, zwierząt; [...].

Szob/1923, s. 399 Definicja

Okresy są to zdania wieloczłonowe złożone współrzędnie lub podrzędnie, które bez względu na liczbę tworzących je zdań, rozkładają się zawsze na dwie części. Nap. [...] Najszlachetnijszy kamień jest ten, który kraje wszystkie inne, a siebie zrysować nie daje; | najszlachetniejsze serce jest to, które raczej da się skaleczyć, niż samo zadraśnie.

Powiązane terminy