prawidło

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• UrsMeth/1592 (1998)
• Gut/1669
• Klecz/1767
• Kop/1778
• Mon/1780
• Kop/1783
• Gott/1787
• Ant/1788
• Prz/1792
• L/1807–1814
• Szum/1809
• DwBg/1813
• Gddk/1816
• SkorM/1816
• Kop/1817
• Mroz/1822
• SkorM/1828
• Bor/1830
• Rozp/1830
• Marc/1833
• Sier/1838
• Żoch/1838
• Rew/1845
• Desz/1846
• Br/1848
• Such/1849
• Kurh/1852
• Szt/1854
• Morz/1857
• SWil/1861
• Mał/1863
• Trz/1865
• Malin/1869
• Mał/1879
• Oż/1883
• KarłT/1885
• Jes/1886
• Uchw.AU/1891
• Kr/1897
• Kr/1917
• Łoś/1918
• Kon/1920
• ZwO/1924
• Gaert/1927
• Dor/1958–1969

Hic Canon Sposob/ práwidłá.

Wiśniewska 1998, 65: Gramatyka. W podręczniku znajdujemy terminy: czas 122, ćcionka (litera) 121, droga (methodus) 151, dwugłośnik (dyphtongus) 127, imię 141, głośnik (vocalis) 310, kropka, punkt 127, odmiana (paradigma) 194, osoba 141, oznaczenie 193, postać, wid (species) 84, prawidła (canon) 143, przedłogi (praepositio) 185, przymiot, przypadek (accidens) 175, rod, rodzaj (genus) 172, słowo (dictio) 144, sposob, prawidło (canon) 184, wspułgłośnik (consonans) 310, zbieranka, złoż (sylaba) B 147.

Lehrsatz / Regula, Regułá / Práwidło.

Nad wszystko zdałoby mi się najpotrzebniejsze, przez ludzi doskonałych o ktorych teraz w Polszcze nie trudno, zebranie ustaw, i jednostajnego prawidła mowy Polskiej.

Appendix, inaczej, Auctarium, Corollarium, Mantissa. Pol. Przydatek. Regula. Reguła. Prawidło. Ustawa. Scholion. Wykład. Exceptio. Wyłączenie. Annotatio, Nota, Notula. Przypis. Przypisek etc.

W tém świadectwie widzimy przyrodzoné prawidło, że pisanié zgádzać się powinno z wymáwianiém [...].

Poznáwszy práwdziwé zasady źrzodłosłowu, następującé Prawidła zachować w nim należy:

1. Zebrać w porządny szereg wszystkié wyrazy podobné sobie, tak niezłożoné jak złożoné.

Przyzwyczajéni do starych prawideł o Zgodzie Słowa, mogą zarzucić tę trudność: zacośmy naprzód jedno tylko i to bez żádnégo wyjątku ustanowili prawidło: po wtóré, zacośmy Zgodę Słowa z samym Zaimkiém położyli.

Prawidło I. Zadne imie Niemieckie. osobliwie w poiedyńczey Liczbie wzięte [...].

Byłoby zaś rzeczą bardzo długą dawać prawidła, ktoré słowo z jakiemi i w jakiém znaczeniu kłaśdź się przyimkami.

Podając té prawidła nie zapewniam o ich nieomyłności: w każdym języku Prawidła mają swe wyjątki.

To zaś wspiera się na tem prawidle.

Pierwszych czterech słodkobrzmienności prawideł wzory najdą uczniowie w przykładach.

ZGODA, -y, ż. ,[...]. – §., Gramm. zgadzanie słów według prawideł języka [...]. Co mi po tym, że wiersze twoje piękne kształcisz, Jeżeli łamiesz zgodę, jeźli język gwałcisz? Dmoch. Szt. R. 17.

Dla zrozumiałości łatwiejszej mówimy grów, a nie: gier, jak podług, wyżej nadmienionego powszechnego prawidła formowania 2go przyp. l.m. bydź powinno by.

Prawidło, regula.

Wziąłem ja w mojej Grammatyce prawidła samego polskiego języka, bez łacińskiego; nie podzieliłem je na trzy tomiki i klassy, lecz jednym zawarłem.

Sposobém na wy­korzéniénié z języká niepotrzebnych wyrazów cudzoziémskich, nájlepszym być może Słownik narodowy (1), po­dług prawideł utworzony.

O pierwszym i piątym przypadku (casus) Czytelnik raczy sobie przypomnieć prawidła łaciny.

Regula. Prawidło.

Żeby wyráz znaczył prawdziwie i jasno wyobrażénie, którego jest znakiem, Bozcy owi twórcy nowych wyrazów Grecy, nie zawsze to istotné zachowali prawidło.

To prawidło jest powszechném we wszystkich językach. Jeżeli spółgłoska słaba stanie przy mocnej, jedna z nich koniecznie zamienić się musi na głoskę sobie odpowiadająca tak, ażeby albo obie były mocne albo obie słabe.

Prawidło jest ogólne, że Rzeczownik zakończony na miękką spółgłoskę przybiera w 2^m przypadku liczby mnogiej zakończenie i.

Szczególniejsze prawidła wymawiania.

Któreż bowiem jest prawidło bez wyjątku?

Ztąd w pisowni naszéj wypływa główna zasada i stałe prawidło: że głoska i pisze się w dwojakim kształcie, według tego, jak od poprzedniéj spływającéj na nią spółgłoski miękkiéj lub twardéj, ton cieńszy i, albo téż grubszy y otrzymuje. Pomnąc, że drugie to brzmienie grubsze żadnego w języku naszym oddzielnego nie czyni wyrazu, żadnéj oddzielnéj syllaby, żadnego téż ani wyrazu, ani syllaby nie zaczyna [...]

Prawidła Stopniowania Przymiotników.

A z tych może się znaydzie ieden, któryby mię naśladuiąc poprawił, polepszaiąc rozszerzył i sprostował prawidła w ninieyszym względzie téy dla Litwinów Grammatyki polskiéy, którą ia, iedynie dla iednakiéy składni rządu, iednakiéy składni szyku, w końcu dla iednego prawie wielu z polska do litewszczyzny albo przyswojonych albo zupełnie przyiętych wyrazów brzmienia, w krótkości [...] ułożyłem.

W nauce języka, w zbieraniu, stosowaniu i wyliczaniu jego prawideł nie można tak ściśle postępować, jak w matematyce.

Łatwa odpowiedź: stanął na fałszywéj drodze, ujął go duch naśladownictwa; snował zatém prawidła języka polskiego na krój obcy, który chociaż naciągany do mowy naszéj nie przystał.

Najwięcéj może błędów zachodzi w nienależytem łączeniu lub rozdzielaniu wyrazów; w czém wszakże zdaje się być łatwém do zachowania przyjęte prawidło, że każdy wyraz pisać się powinien oddzielnie.

Są znowu wyrazy złożone które podług powszechnego prawidła, jako nie składające dwóch wyrazów, łącznie się pisać powinny, a nieumiejętnie lub nieuważnie piszący często je rozdzielają.

16.Na pytanie: kiedy? którego dnia, miesiąca, roku? odpowiadamy przyp. 2gim np. Kiedy byłeś? odp. dnia wczorajszego, 26 Marca, r. b. Od tego prawidła wyjmują się następujące wyrażenia, i na pytanie: Kiedy?; często odpowiadamy z przyimkiem, np. w tym czasie, w tę niedzielę, (albo) tego czasu, téj niedzieli [...].

Prawideł na nie grammatyka żadnych nie podaje: bo na czucie nie masz prawideł w żadnej nauce [...]. Od wykrzykników czasem słowa się tworząnp. bakać, hokać, hopać, nukać, kochać, szlochać i t. p.

P. Kiedy się używa w języku polskim zaimków: Ja, ty, on, my, wy, oni. O. Kiedy słowo się dorozumiéwa, albo kiedy wyraźniéj chcemy oznaczyć osobę. W innych razach samo zakończenie słowa pokazuje dostatecznie osobę i wtenczas używanie zaimka byłoby zbyteczne i przeciwne prawidłom języka: n. p. Czy byłeś w teatrze? Byłem, a ty?

Prawidło Iszéj odmiany.

Prawidło to opiera się na zasadzie używania słów dokonanych i niedokonanych w zdaniu przydanym.

Na koniec jest zwyczaj kréskowania é, w zakończeniach trybu bezokolicznego, gdy ta samogłoska ma po obu stronach spółgłoski miękkie, i w czasie przeszłym zmienia się na a, np. widziéć (widział), słyszéć (słyszał) i t. p. Tego jednak nie należałoby przyjmować za stałe prawidło.

Ludzie piérwéj używali wyrazów głosowych, charakterów piśmiennych i znaków migowych, niźli ustanowili ścisłe prawidła językowe.

Głosownia .... Część gramatyki, zawierająca prawidła pod względem brzmienia wyrazów.

Mownia .... Część grammatyki zawierająca prawidła, ze względu na treść mowy.

Zdziełca, y, lm. cy, v. ce, m. autor dzieła naukowego, zbierający prawidła jakiéj nauki, lub umiejętności w celu jéj wyjaśnienia. Do kogoż należy zastanawiać się nad tém, jeśli nie do zdziełców mówni? (Żoch.).

§. 175. Przyp. II. licz. mn. nie ma żadnego zakończenia, przedstawia zatem czysty źródłosłów, o ile brzmienie jego zgadza się z prawidłami głosowni; stąd formy: kosa — kos, koza — kóz.

Również odpowiada powszechnemu prawidłu zmiękczenie ł, r, przed e (miękkiém) na l, rz w formach pleć, mleć, trzeć, itd.

[Zygmunt Sawczyński] Na polu etymologiczném niemniejsze mają oni znaczenie, gdyż jak wiadomo, wskutek sąsiedztwa, stósunków wpływu cywilizacyjnego jednego narodu na drugi, bezwiednie prawie przyjmują od siebie narody niemałą liczbę wyrazów, które, dopóki trwa w całéj świeżości i potędze żywotna siła przyswajania organizmu językowego, poddawać się muszą prawidłom tegoż organizmu i przybierając szatę języka narodu, który je przyjął, zakrywają nią cudzoziemskie swe pochodzenie.

[Zygmunt Sawczyński] Że wywód n. p. wyrazu sumienie, od s-umienia, jak to niedawno jeszcze uczynił SZCZĘSNY MORAWSKI w Iszym tomie Sądecczyzny, jest mylny, przyzna każdy, kto wie, że wyraz ten niedawno jeszcze brzmiał i w drukach wyglądał jako sumnienie; złożony więc jest z dawniejszego przyimka su (inna forma dawniejsza jeszcze jest są n. p. w wyrazach sąsiad, sąsiek — późniejsza s, dzisiejsza z, ze) i rzeczownika mnienie utworzonego bezpośrednio z formy imiesłowu biernego czasu przeszłego, jako źródłosłowu, zapomocą końcówki ie; zatém = su - mnian - ie ; a według prawideł głosowni polskiej: sumnienie.

§. 118. 3. W liczebniku trzec-(i), starosłow. tretyj źródł. tre-tijù zam. tra-ta-ja(s) dodano do piérwotnego tra dwa przyrostki: jeden -ta jako wyraz stopnia najwyższego, drugi -ja; ta-ja przeszło w starosłow. na tijù, w polskiém według znajomych już prawideł na ć; końcowe i jest zaimkiem określającym.

„Przystępujemy teráz do przemiany samogłosek, zależnéj od ciężkości głosek i jiloczasu. Tu się objáwiá delikatniejsze, idealniejsze poczucie miłodźwięku, niż w upodobnieniu (assimilatio) i dissimilacyji; tu jest celem pewná równowága, symetryjá żywiołów fonetycznych wyrazu. Następnie tu pojawiająca się przemiana samogłosek jest albo jich wzmocnieniem, a bo osłabieniem według prawa kompensacyjnego (nach dem Kompensations-Gesetz). To prawo ulegá w rozmajitych językach rozmajitym zastósowaniom, tylko że prawideł nie można zawsze ściśle oznaczać w szczegółach [...]".

Przykładów co do konsonantyzującego się i w jotę dostarczają podostatkiem poniżéj prawidła dotyczące zmiękczenia spółgłosek.

[Józef Mroziński] Nauka języka naszego musi być objętą w prawidłach, nie zaś we wzorach, (obcych).

[Pogadanki Literackie] Dotykam sprawy pisowni polskiej. Gdy wszystko w kraju naszym zwolna przychodzi do jakiegoś ładu i składu, wartoby raz pomyśleć nad tem, aby i dowolność naszej pisowni w pewne karby ująć. Nie przynosi nam to pewnie zasczytu, że tak nieustalone tak chwiejne są prawidła naszej pisowni, a raczej, że żadnych nie ma stałych prawideł i. t. d.

[Stanisław Zaborowski] Niech to będzie pierwsze prawidło aby powszechnie zachowana była postać i znaczenie właściwe łacińskich liter. Ani na mało różniące się jich brzmienia zważać potrzeba, chyba że zmieniają znaczenie: wtenczas bowiem znamionami pewnemi, tę same jednak postać litery zachowawszy znaczyć głoski będzie.

Oto są właściwe polskie nasze prawidła, a nie naginane do obcych.

To samo prawidło pragnąłbym, aby było zastosowane i do pisania wyrazów polskich w pracach gwaroznawczych (dyjaktelogicznych).

Prawidło to stosuje się w całości do Zaimków i Imiesłowów.

Prawidła, obowiązujące Akademia od roku 1885 w jej własnych wydawnictwach, polegały, z bardzo drobnemi zmianami, na uznaniu zasad pisowni, których trzymano się już w dawniejszych publikacyach Akademii od czasu jej założenia w r. 1872, a które Akademia przyjęła niejako w spuściźnie po dawnem Towarzystwie Naukowem.

Z góry należy tu przyznać, że prawidło I, 1 nie zupełnie się zgadza z powyższemi zasadami.

Praktyka powszechna jest tu w zgodzie z tradycya i twierdzić można na pewno, że prawidło, nakazujące pisać ^gieometrya, Gienewa^, spotkałoby się z oporem nieprzełamanym.

Tym sposobem w miarę tego jak gramatyka Kopczyńskiego rozpowszechniała się, jako podręcznik w szkołach obowiązujący, i sztuczny przepis odróżniania rodzajów za pomocą zakończeń ym i ém rozszerzał się wśród piszących i nabierał znaczenia prawidła ortograficznego. Pozostaje on do dziś prawidłem sztucznym, zjawiskiem odosobnionym, w żadnym języku niespotykanym.

Niema prawidła, orzekającego dokładnie, które rzeczowniki mają a, które u.

Jeżeli w miejscu dzielenia wypada grupa dwóch lub więcej spółgłosek, to: a) przenosimy całą grupę [...] grupę zaś trzech lub więcej spółgłosek dzielimy w ten sposób, żeby jej druga część dała się przenieść wedle prawidła a) do następnego wiersza.

I. Pisownia (ortografja).

Uwaga. Podane niżej prawidła nie są wyczerpujące. Dokładne wskazówki, jak pisać należy, znajdą uczniowie w osobnej książeczce, poświęconej wyłącznie sprawom pisowni.

X — wymawia się wielorako: [...]

d) jak s, ale sycząco, n. p. proximo (prossymu, blizki), auxilio (ausylju, pomoc), sexto (séstu, szósty). W innych wypadkach nie da się ustalić prawideł.

Najstarszą nazwą jest gramatyka. Nazwa ta była długie wieki stosowana do nauki, której zadaniem było gromadzenie prawideł poprawnego mówienia i pisania.