terminów gramatycznych online
dyftong
Język: polski
Geneza: łac. diphthongus < grec. diphtongos 'dwubrzmiący'
- Cz. I. O wymawianiu: Gddk/1816
- Część I. O wymawianiu. Podział liter (głosek): Jak/1823
- De Ortographia: Mora/1592
- Dialekty języka polskiego: Nitsch/1923
- Etymologia: SzyGram/1767
- Głosownia: Mał/1879, Morz/1857
- Historyczna fonetyka czyli głosownia: Rozw/1923
- II. Początki polskiej terminologii gramatycznej. Od Odrodzenia do czasów saskich: Kor/1961
- III. Krystalizowanie się polskiej terminologii gramatycznej w czasach Oświecenia: Kor/1961
- Introduction à la grammaire / Wprowadzenie do gramatyki: Fook/1768
- Literae: Cell/1725
- Nomen: Don/1649, Don/1595
- O grammatyce w powszechności: DwBg/1813
- O ortografii francuskiej: Mal/1700
- O sposobie pisania nazwisk cudzoziemskich (J. Mroziński): Rozp/1830
- O spółgłoskach. O używaniu liter "i", "y", "j" (L. Osiński): Rozp/1830
- Ortografia: SzyPocz/1770, Jan/1594, SzyGram/1767 , KochOrt/1592
- Pierwsza część (O pronuncjacjej albo wymawianiu liter i sylab francuskich, O dyftongach francuskich, O apostrofach i akcentach): Duch/1699
- Pismo i wymawianie: SkorM/1828
- Spis rzeczy i wyrazów: Rozp/1830
- Szczególniejsze prawidła wymawiania: SkorM/1828
- Słowniczek: Gaert/1927
- Słownik: Bart/1544
- Traktat I. O ortografij francuskiej: Dąb/1759
- Wstęp: Desz/1846
- Wstęp do Gramatyki: SzyPocz/1770, SzyGram/1767
- Wstępek do ortografii: Jan/1594
Dyftong (dwugłoska). Dźwięk samogłoskowy o zmiennym przebiegu akustycznym, percypowany jako połączenie dwu różnych co do barwy elementów samogłoskowych tworzących łącznie ośrodek sylaby; jest to połączenie elementu samogłoskowego sylabotwórczego z elementem niesylabotwórczym o charakterze półsamogłoski.
Cytaty
DYPTONG gram. 'dyftong' dyptong dipthongus, est conglutinatio duarum vocalium R k1.
Circa quid versatur Orthographia? Circa literas. to jest, Orthográphia, ktora uczy dobrze pisáć, nawięcej się bawi około liter: ktore naprzod potrzebá poznáć i wiedzieć jáko ktorą zwáć, jáko ony pisáć i co każda z nich waży, toż też rozumieć masz o diphtongách.
Y Tákże jáko proste I. bo jest i vocalis kiedy mowiem, y Polacy y Czechowie; jest i consonant: biyą, zyął go strách: i Diphtong czyni, witay, lepiey, woysko, vyrzał.
Álbo téż w wymawiániu słów, jednè ledwie ná tchu człowieczym, drugié ná sámym bądź cienkim i subtélnym, bądź miązszym i grubym głosie: trzecie ná własnym przebiérániu języká sámègo, álbo téż w otwiérániu i w przywiérániu warg záwisły: dla których trudno wymyśláć było liter cáłych: tám zá długim namysłem, jednè áspirátiámi, drugié áccentámi i to róznèmi, trzecié punktámi, álbo kréskami, czwartè diphtongámi znáczyli.
KOCH. [...] do diftongu mym zdanim snadniejszé ypsylon, jako, móy, day, abo daj, mój.
Ná drugim záś miejscu, odmięnia już náturę swoję w diphtong: i już nie idzie tępo sámo z siebie, ále literá druga, która idzie przed nią, ciągnie ją zá sobą, jáko tu, daj, niechaj, mój, twój.
To jest ktorego rodzący i dawájący máłej liczby, i miánujący i wzywájący wielkiej licz[by] w diftong się kończą. Oskarżájący w ukrocone. Wzywájący rowny jest miánującemu. Odbierájący w przedłużone.
Haec est cuius genitivus et dativus singulares, et nominativus et vocativus plurales in ae diphtongon desinunt. Accusativus in am correptam. Vocativus similis est nominativo. Ablativus in a productam.
Quae est agnitio primae declinationis? Haec est cuius genitivus et dativus singulares, et nominativus et vocativus plurales in ae diphtongum definunt: Accusativus in am correptam.
Ktore jest poznánie pierwsze staczánia? To jest ktorego rodzący i dawájący máłej liczby/ i miánujący i wzywájący wielkiej liczby w dyphtong się kończą: Oskarżájący w ukrocone.
Des diftongues Françoises. O diftongách Fráncuskich.
Eu, Eux. Te dwá diftongi [...] jeden tylko głos wydáją komponowány z obu liter.
Dwie punktá nád wokálą [...] są znákięm, że owá nimi znáczóna wokálá, nie wchodzi z drugą w dyftong, ále czyni osobną syllábę. nap: reüssi [...].
Kiedy się dwie wokále zbiegáją ná jednę syllábę, to się zowie diftong. kiedy trzy, to triftong. kiedy cztery, to kwádryftong álbo tetráftong.
Au. Ten diftong waży o przedłużoné, náp. audace śmiáłość.
Kiedy dwie Vocales, w jednej Syllábie się łączą, stáją się Diphtongi, to jest, sowito brzmiące Litery, ae, oe, eu, au, jáko: Caesar, Poena, Eurus, Auster, luboć my dopiero máło co słyszymy, żeby, ae, i, oe, sowito brzmiáło, boć te pospolicie wymawiáne bywáją jáko, jedno E.
Tu naprzod należy nadmienić, że Francuzi zażywają kilkunastu krysek, z ktorych trzy zowią się akcenty. [...] Piątą kryską może nazwać dwa punkta nad wokalą ktore są znakiem, że owa niemi znaczona wokala, nie wchodzi z drugą w dyftąg, ale czyni osobną syllabę [...].
Kiedy się dwie wokale zbiegają ná jedną syllabę, to się zowie dyftong, kiedy trzy to tryftong, kiedy cztery to kwadryftong álbo tetraftong.
W tym dyftongu się obie litery wymawiają w jednej syllabie, ták jáko w Polskim, jáko to mien moj, tien twoj, bien dobrze i dobro.
P. Czy dwie głośne litery mogą się łączyć w jedną syllabę? O. Tak jest, à taka syllaba nazywa się z Greckiego Dyftongiem, to jest: dwugłośną literą, ponieważ z dwoch głośnych składa się.
W szczerych Polskich słowach te tylko sześć Dyftongi trafiają się: aj, ej, iji, yj, oj, uj, nap: dbaj, twej, kii, stryj, moj, wuj. W słowach zaś pochodzących z Łacińskiego lub Niemieckiego poczynających się na Dyftong: au, tenże sam zachowuje się, nap: Autor.
Po wtore y z drugą głośną literą czyni dyftong, i wymawia się z nią razem, nap: swoj: i zaś nigdy , lecz osobną czyni syllabę, jako: swoi
Wiele ich tylko szy odrzucają, jak: mniejszy mniej, à te są, ktore przed szy mają Dyftong ej lub jej.
On appelle ces voïelles simples à difference des diphtongues, qui sont composées, de deux voïelles, qui se prononcent ensemble. Lipse appelle avec raison les diphtongues bivocales, car le mot latin diphtongus est composé du grec δις [dis] bis i φθόγγος [phthóggos] sonus, comme si on disoit syllaba bisona, syllabe de deux sons.
[...]
Te vocales nazywają prostemi, dla rożnicy od Dyftongow, ktore się składają z dwoch Wokałow razem wymawiających się. Lipsiusz słusznie Dyftongi nazywa bivocales, albowiem słowo łacińskie Diptongus składa się z Greckich δις [dis] bis i φθόγγος [phthóggos] sonus, jak gdyby kto mowił syllaba bisona, syllaba dwugłośna, czyli dwojakiego brzmienia.
Gdy dwie Wokale w jednę łączą się w sylabę, nazywa się to z Greckiego słowa Dyftong.
Dyftongow w szczerych Polskich słowach jest sześć: aj, ej, ij, yj, oj, uj, jako: Maj, lej, pij, Stryj, mój, wuj. W słowach zaś z Łacińskiego lub Niemieckiego pochodzących, w ktorych jest Dyftong au, tenże sam i w polszczyznie zachowuje się, jako: August, Auszpurg.
[..] ani na koniec przez ji, lub ij; bo to nie są Dyftongi, gdyż się nie składają z dwoch wokal, lecz z konsony i z wokali, à zatym nie mogą obie swego brzmienia wydawać, jak potrzeba do Dyftongu. ii.
Dwugłoski czyli dyftongi: áy, np. táy: ey éy, np. hey léy; iy, np. piy : oy óy, np. oyciec móy : uy, np. wuy : yy, np. stryy : ia ią, np. siano miąsko ie ię, np. ciebie cię : io ió , np. cios niósł; iu, np. cieniuchno [...]
Dyftong ai wyraża się jak e.
Gdy dwie [...] samogłoski w jedno zlewają się, i czynią brzmienie złożone, nazywamy je dwugłoskami czyli dyftongami. [...] Język nasz ma znaczną liczbę dwugłosek, i te są trojakiego rodzaju: jedne, co się od i zaczynają, a mają po sobie wszelką inną samogłoskę, jako to, ia, ią, ie, ię, io, iu, iy: drugie są, co się od jakiejkolwiek, wyjąwszy nosowe, zaczynają, a mają po niej y: takie są: ay, ey, iy, yy, oy, oy. Trzecie są w wyrazach przyswojonych au, eu.
W wzorowém uporządkowaniu głosek Samskrytu, samogłoski od spółgłosek są odłączone i pierwsze w abecadle zajmują miejsce; ilość onych wynosi czternaście, a pomiędzy niemi dziesięć pojedynczych, a cztery złożonych, czyli dwugłosek (dyphtongów).
ए ê, brzmi jak długie ê, czyli podług P. Wilkins, jak w angielskim wyrazie where wymawiać się powinno. Ma to ê wartość dwugłoski (diphtong), ponieważ uważają je za krotło z अ a, tudzież इ i, a obiedwie te samogłoski krótkie jako i odpowiednie im długie, schodząc się razem, przemieniają się na ए ê.
Dyftong, mówi Kopczyński, wyraz grecki, znaczy dwie wokale w jednéj syllabie.
Lelewel pisze sam imiona starożytne podług następujących zasad : Dyftongi łacińskie ae, oe, wyraża przez e, np. Eneas, Eschines; — Enotria, Edip.
DWUGŁOSKI. Obacz Dyftongi. [...] DYFTONGI, 144, 149; 492.
Dwugłosek ośm: au, aj, ej, éj, ij, oj, ój, uj, dlatego dwugłoskami (dyftongami) nazwanych: że się składają z brzmień dwu głosek np. miauczeć, daj, nadziej, téj, żmij, goj, twój, wuj. Do tych doliczyć możemy dziewiątą eu tylko w cudzoziemskich wyrazach używaną np. Europa, Eugieni.
Jedną z ważnych cech naszéj mowy jest brak dyftongu, — któremu nawet trudno jest nadać spolszczone nazwisko. Tak zwany dwugłosek nie odpowiada przedmiotowi, bo syllaba et równie, jak dyftong eu, oboje z dwóch głosek złożone są dwugłoskiem. Właściwie zwać by go należało dwusamogłoskiem, alé w tak złożonym wyrazie leży już zaprzeczenie bytu, bo gdzie dwu tam już samo nie znajduje loicznego pomieszczenia; nie dają się więc racjonalnie zestawić w jednią.
W przedpiśmiennym naszym okresie posiadaliśmy oprócz tych dzisiejszych dziesięciu jeszcze kilka samogłosek już teraz nieużywanych; z takowych były jedne dwugłoskami (diftongami), drugie pojedynczymi samogłoskami.
Dwugłoską czyli diftongiem nazywa gramatyka takie połączenie dwóch różnych samogłosek w jedno, że jakkolwiek słychać obydwie, stanowi to jednak tylko jednę syllabę, np. a͡i, a͡u, i͡a, u͡a, u͡i, i͡u.
[...] niewiadomo, czy linja ta przekracza tu Wisłę, ale to wątpliwe ze względu na bieg jej w b. Galicji, gdzie niema dyftongu między Łęgiem a Sanem i dalej w dolinie średniego Wisłoka [...].
Najwyraźniejszy jest dyftong na samym zachodzie: na Krajnie, we właściwej Wielkopolsce, na północnym Śląsku.
Zachód Polski po Racibórz, Olesno, Kępno. Jarocin, Środę, Gniezno, Bydgoszcz, Tucholę zajmują gwary z dyftongami [...].
Niezwykle silnie występuje u Kaszubów palatalizacja lub labjalizacja zależna od jakości porzedzającej spółgłoski. Dotyczy ona samogłosek o u, bardzo często przeobrażając je w dyftongi.
Przy zatracie dyftongizacji doszły do krańcowego rozwoju w postaci o i (y) u ǫ; długie i y także były z pewnością wąskie i miały tendencję do rozłożenia na dyftong, ale że dyftongizacja mniej tu była znacząca, a jasne i y wstrzymały się wcześnie na drodze, która mogła je była doprowadzić do gatunku e jak w kaszubskiem, więc różnica się wcześnie zatarła.
Stare długie ī dało dyftong ėi̯.
Dawne ei (dyftong) przede wszystkiem przeszło w długie wąskie ē.
Dyftongi, p. samogłoski.
★Samogłoski (pełnogłoski, vocales) dzielą się: [...], h) dwugłoski (dyftongi), np. eṷ, aṷ, ej, aj: tautosylabiczne, o ile mieszczą się w tej samej zgłosce, np. gaṷ-ka, jaj-ko lub heterosylabiczne, o ile drugi składnik dwugłoski należy do następnej zgłoski, np. ma-ṷa, ja-jo.
Podobnie postępował i J. Januszowski, u którego pojawia się litera, wokalisz, dyftong, neologizm litera consonans — konsonans, syllaba, accentus — akcent.
Nie spełniała tych postulatów nie w tym zresztą celu wydana gramatyka F. Menińskiego. Zrealizował je dopiero F. D. Duchênebillot.
Terminologia. Litera vocalis — litera (sama, s. 10) przez się brzmiąca, wokal (s. 5), diphthongus — dyftong, consonans — ta, co bywszy złączona z inszą literą brzmienie wydaje, co wespół z drugą literą brzmi, konsonans (s. 7); syllaba — syllaba, accentus — akcent.
Nie spełniała tych postulatów nie w tym zresztą celu wydana gramatyka F. Menińskiego. Zrealizował je dopiero F. D. Duchênebillot.
Terminologia. Litera vocalis — litera (sama, s. 10) przez się brzmiąca, wokal (s. 5), diphthongus — dyftong, consonans — ta, co bywszy złączona z inszą literą brzmienie wydaje, co wespół z drugą literą brzmi, konsonans (s. 7); syllaba — syllaba, accentus — akcent.
Przeprowadzona jej krytyka w stosunku do Duchênebillota budzi ciekawość, jak wyglądała ona u samego Malickiego, bo każe się spodziewać u niego i pod tym względem szeregu zmian.
Terminologia. Litera vocalis — wokala, przez się brzmiąca, swój własny głos mająca, diphthongus — dyftong, consonans — konsona, konsonans, współbrzmiąca muta; syllaba — syllaba, accentus — akcent.
Trochę rodzimych terminów gramatycznych zawiera jeszcze podręcznik S. Konarskiego [...].
Terminologia. Litera vocalis — litera wokal (-a, s. 62), diphthongus — dyftong, consonans — konsona, konsonans, syllaba — syllaba, accentus — akcent.
Przytoczone argumenty przeciw rodzimej terminologii nie na wiele się jednak zdały. Znaleźć ją można i w gramatyce łaciny F. Fookowitza.
Terminologia. Litera vocalis — litera prosta, wokał, diphthongus — dwoista, dyftong, consonans muta — niema, semivocalis — (w)półbrzmiąca, syllaba — syllaba.
Z języków nowożytnych wiek Oświecenia przynosi znaczne zainteresowanie językiem niemieckim, stąd zaczynają się pojawiać liczne przeróbki gramatyki J.K. Gottscheda [1766]. Już najstarsza z nich posiada nawet słownik terminologii rodzimej [...].
Terminologia. Litera vocalis — litera samobrzmiąca, diphthongus — dwugłośna, dyftong (s. 13), consonans — spółbrzmiąca, syllaba — sylaba.
Daleko więcej rodzimego słownictwa gramatycznego zawierał z natury rzeczy przeznaczony dla Szkoły Rycerskiej podręcznik W. Szylarskiego [...].
Terminologia. Litera vocalis — litera wokala, diphthongus — dyftong, consonans — konsona; syllaba — sylaba, accentus — akcent, quantitas — ilkość.
Fakultatywności rodzimej terminologii gramatycznej położył tamę podręcznik polszczyzny O. Kopczyńskiego.
Terminologia. Litera vocalis brevis — głoska samogłoska, wokala krótka, longa — długa, a, e, o — jasna, á, é, ó — ściśniona, nasalis — nosowa, diphthongus — dwugłoska, dyftong, consonans gutturalis — spółgłoska gardłowa, muta — pomowna, semivocalis — przedmowna, liquida — łagodna (t. 3), consonans dura — twarda (t. 2, s. 24), mollis — miękka [...].
Powiązane terminy
- dwójka samogłoskowa
- dwubukwa samogłoskowa
- dwugłosek
- dwugłoska
- dwusamogłosek
- dwutonica
- kilkogłoska
- litera dwugłośna
- litera sowito brzmiąca
- samogłoska złożona
- sylaba dwugłośna
- bivocales
- díphthoggos
- diphthongus
- diphtongues
- Doppellauter
- syllaba bisona