terminów gramatycznych online
słowo czynne
Język: polski
- Cz. I. Powierzchność języka. Rozdział IX. O słowie: Kop/1817
- Cz. II. O słowach osobno wziętych: Gddk/1816
- Części mowy odmienne: Malecz/1882
- Część II. O wykładaniu. & 1. O znamionach grammatycznych (słowniczek łacińsko-polski): Gott/1794
- Część II. O Słowie: Mucz/1825
- Część III. O przymiotniku. O słowie i imiesłowie: Jak/1823
- Część III. Składnia rządu: Mucz/1825
- Część IV. O składni: Jak/1823
- Część druga prawideł gramatycznych, czyli odmiennia: Szum/1809
- Dodatek trzeci: Szum/1809
- Fleksja czyli nauka o odmianach: Kr/1897
- Imiesłów: Br/1848
- Jaka mowa jest najbogatszą w świecie: Oż/1883
- Koniugacja: ŁośFl/1923
- Koniugacja (Końcowki osobowe, System koniugacyjny...Aoryst. Imperfekt ... Strona bierna. Inne formy złożone): Łoś III/1927
- Mownia: Morz/1857
- O Etymologii. §. I. O wyrazach grammatycznych (słowniczek łac.-pol., s.12-13): Gott/1787
- O Składni: Rew/1845
- O Słowie: Malin/1869
- O biernoposiłkowem słowie jest, są prawidło ogólne: Oż/1883
- O ośmiu częściach mowy: DwBg/1813
- O składni: Ryk/1850, Bor/1830
- O słowie: Mroz/1822, Ryk/1850, Kam/1870, Bor/1830
- O wyrazach osobno wziętych: Ant/1788
- O zdaniu pierwotném czyli gołém: Gr/1861
- O zdaniu pojedyńczym: Kras/1897
- Objaśnienie terminologii: Morz/1857
- Oddział II. Budowa języka samskrytu: SkorM/1816
- Pisownia: Morz/1857
- Podział czasowania słów klasyczny: Oż/1883
- Podział słów ze względu na podmiot. Zdanie twierdzące i przeczące. Spójnik: Czep/1871–1872
- Przypisy do grammatyki na klasę III: Kop/1783
- Rozdział IV. O składni: Kop/1783
- Rozdział VI. O słowie: Kop/1785, Kop/1778
- Rozdział VII. O słowie: Szt/1854
- Skróceń grammatycznych wyłuszczenie: L/1807–1814
- Składnia: Kurh/1852
- Słowa: Desz/1846
- Słownik: Mon/1780
- Słownik, cz. I (A - O): SWil/1861
- Słownik, cz. II (P - Ż): SWil/1861
- Słownik, t. 6: S-Ś: SW/1900-1927
- Słownik, tom I. część I. (A-F): L/1807–1814
- Słowo: Br/1848
- Wiadomości wstępne: Kr/1917
- Własność, abecadła i podział głosek polskich wyjaśniłem powyżej dostatecznie jakie mamy każdy widzi: Oż/1883
- Zaimek: Prz/1792
- Zbiór abecadłowy rzeczy: DwBg/1813
- Zbiór nowych słów w tej gramatyce: Gddk/1816
- Zestawienie i porównanie trzech działów: Oż/1883
- Znaczenie i życie wyrazów: Łoś II/1925
- Словопроизведенiе [Źródłosłów]: Grub/1891
Cytaty
Orzę, Aro [...] Takie Słowa zowią się czynne (activa) wyrażające sąd o tej rzeczy, która co czyni względem drugiej, np. Słońce oświeca ziemię.
Słowa [...] są wielorakie. Verbum activum. Słowo czynne. Verbum passivum. Słowo bierne. Verbum deponens. Słowo pokładne, które ma zakończenie bierne (terminationem passivam) à znaczenie czynne (significationem activam). Verbum auxiliare. Słowo posiłkowe. Verbum regulare. Słowo foremne. Verbum irregulare. Słowo nie foremne. Verbum personale. Słowo osobiste. Verbum impersonale. Słowo nie osobiste. Verbum neutrum. Słowo nijakie, t.[to] j. [jest] ani czynne, ani bierne. Verbum frequentativum, Carisio, iterativum. Słowo częstotliwe, czyli powtorzyste. Verbum reciprocum. Słowo zaimkowe etc. etc.
Rządzą Przypádkiém trzecim wszystkié Słowa czynné, któré wyráżają razém i osobę czyniącą i rzecz czynioną czyli biérną, np. kochám Ojczyznę, szanuję urzędy, pełnię Prawo.
Co się tycze osobliwości względém Przypádku: piérwszá jest ta, że Słowa czynné rządzącé w twiérdzéniu Przypádkiém czwártym; rządzą w przéczéniu Przypádkiém drugim.
[...] nawet gdy Przysłówek przéczący nié, kładzie się tylko pośrzedniczo ze Słowém czynném, to jest, gdy Słowo czynné jest w Trybie bezokolicznym, a Przysłówek nié, kładzie się ze Słowém okoliczném, któré się z tamtém jednoczy.
[...] dają się nazwiska Słów, i wyłuszczają się tak przykładami, jako i opisaniém, jako to: Słów Posiłkowych, Złożonych lub Niezłożonych, Jednotliwych lub Częstotliwych, Czynnych lub Biérnych, albo Nijakich, Dokonanych lub Niedokonanych, Zaimkowych , Osobistych lub Nieosobistych.
[...] biorę tu na gruntowniejsze roztrząsanie nazwiska i naturę Słów, Czynnégo, Biérnégo, i Nijakiégo (Activi, Pasivi, Neutrius).
Activum verbum czynne słowo.
Genera verborum gatunki słów. activum czynne. passivum bierne. neutrum niiakie.
Anglicy mają słowa czynné, biérné, nijakié i zaimkowé, te zaś osobisté abo nieosobisté, foremné abo nieforemné.
Słowa, co do znaczenia, dzielą się na pięć rodzajów: I. Czynne, które się czasuią czynnie i biernie n.p. πυπτω - biję.
Activum verbum, słowo czynne.
Genera verborum, Rodzaie słow. activum, czynne. passivum, bierne. neutrum, niiakie.
Verba, słowa. activa, czynne. anomalia, nieforemne. auxiliaria, posiłkuiące. composita, złożone. simplicia, niezłożone.
CZYNNY, a, e, -ie adv. [...]. §. Grammat. Słowo czynne, verbum activum, wyraża sąd o tej rzeczy, która co czyni względem drugiej. Kpcz. Gr. 1, 32. (cf. bierne, nijakie). Trotz zowie go czyniącym; czynne zaś u niego jest Gerundium.
Skróceń Grammatycznych wyłuszczenie. [...]
Przy czasownikach czyli werbach znajdują się następne znaki:
cz., czyn., t. j. słowo czynne, activum,
biern., t. j. słowo bierne, passivum [...].
O Słowach czynnych i nijakich.
(Verba activa et neutra.)
Jakie czynności oznaczają słowa czynne i nijakie? i podług jakich form czasują się?
A. Słowa czynne oznaczają Czynności takie, które nie tylko my względem drugich, ale też i drudzy względem nas wykonać mogą, np. my możemy kochać kogo, ale też możemy bydź i kochani od kogo.
Czynny, activus.
[Słowa są] czynné, wyráżającé sąd o téj rzeczy, którá co czyni względém drugiéj, np. słońcé oświécá ziémię.
Czynné Słowa 67.
Wierni naszemu założeniu, abyśmy o wszystkiém o w wyciągu z Grammatyki wyż rzeczonego Pisarza jest umieszczoném, wspomnieli; przebieżmy podług niego pozostające cztery formy Słów czynnych [...].
Słowa Czynne, także Niejakie i Nieosobowe znaczące czynność, dobierają w niektórych czasach słowa avoir.
[Verbum] Activum. [Słowo] Czynne.
Słowo czynné, bierné, nijakié. Jak w rzeczach, tak i w myśli naszéj troisty stan, czyli położénie, uważamy, oto przykłady: czynny: Słońcé oświéca ziemię, bierny: Ziemia oświéca się albo oświécona jest od słońca; nijaki: Słońcé stoi.
Słowa są: albo czynne, kocham; albo bierne, (tych w istocie w języku naszym nie ma; zastępujemy je przez Imiesłowy, jestem kochany); albo nijakie, milczę; albo zaimkowe, zakładam się.
Słowa wyrażające czynienie, dwoiste są: jedne wystawują w rzeczy jakiej czynienie, siłą jej własną obudzone, takie któremu żadna rzecz inna nie podlega, i do niego nie należy: zowiemy je nijakie [...]. Drugie malują rzeczy jakiej siłą jej własną obudzone czynienie takie, któremu druga rzecz podlega, lub do niego należy i skutku jego doznaje na sobie; zowiemy je czynne.
Każde Słowo czynne ma swój przedmiot, to jest rzecz, która działaniu Słowa czynnego podlega i skutku jego na sobie doznaje.
Co do znaczenia słowa są: 1) Czynne gdy wyrażają sąd o téj osobie lub rzeczy, która co czyni względem drugiéj, np. słońce oświéca ziemię, rolnik uprawia rolą.
Drugi przypadek stoi [...]. 8) gdy jest mowa o części czego, słowa czynne kładą się z przypadkiem 2gim [...].
Słowo czynne, lubić, bielić, i t. d. wyraża czynność przez Subjekt (12.) wykonaną.
Tu widzieć, słowo czynne rządzące spadkiem 4ym. z twierdzeniem, rządzi spadkiem 2gim. z przeczeniem, tak jak powszechnie sława[!] tego gatunku.
Sześć jest główniejszych powodów, dla których kładzie się przypadek 4ty. [...]
2.Stoi po słowach czynnych twierdzących, np. napisał mowę, uszył rękawiczkę, zbudował namiot, kaplicę, i t. d.
Podział słów jest rozmaity stosownie do ich znaczenia, i tak jedne.
a) Objawiają sposób działania na inne przedmioty np. biję krnąbrnego, pozywam winnego, i te się zowią słowami czynnemi.
Pod względem działania dzielą się słowa na czynne, bierne, nijakie i odnośne. Czynne wyrażają czyn [...].
Słowa mają liczbę pojedyńczą i mnogą podobnie jak zaimki osobowe do których się odnoszą […]. Mają także trzy rodzaje, zawsze, jeśli są słowami biernemi […], lub przyszłość jeśli są słowami czynnemi, w czém także słowa polskie mają większą rozmaitość i wyrazistość od słów w językach nowożytnych [...].
Jak zamieniają się słowa bierne na czynne? […] Słowa bierne dokonane nie mogą się zamieniać w czasie teraźniéjszym na słowa czynne, ponieważ słowa dokonane nie mają czasu teraźniéjszego. […] Inne słowa bierne we wszystkich czasach, a słowa dokonane w czasie przeszłym i przyszłym zamieniają piérwszy spadek przedmiotu na czwarty, a przeciwnie czwarty spadek osoby działającéj na pierwszy [...].
Słowa oznaczające działanie wywarte przez przedmiot na co innego, nazywają się czynne. The boy struck the dog, Chłopiec uderzył psa. [...] Mnóstwo jest słów w angielskim języku, które są zarazem czynne i niejakie, a ich znaczenie miarkuje się tylko z przyległych wyrazów.
Słowa czynne rządzą przypadkiem podmiotowym (trzecim lub czwartym), których zwyczajne miejsce jest po słowie.
W piérwszym razie słowo czynne zmienia się na imiesłów czynny, a w drugim na bierny. Np. Człowieka mającego (zam. który ma) czyste sumienie, nic przerazić nie zdoła. Wiadomość odebrana (zam. którą odebrano) była powodem radości.
Słowa czynne zowią się te, które oznaczają sąd czyli zdanie pochodzące od jednéj rzeczy, a ściągające się na inną rzecz; takie słowa mają zawsze przy sobie przypadek IV, wyraźny lub domyślny bez przyimka, np. ja piszę (list).
Krótka różnica tych trzech gatunków słów' jest taka: że słowa czynne wyrażają wzgląd czyniącego do biorącego, np. słońce oświeca ziemię. Słowa bierne wyrażają wzgląd biorącego do czyniącego, np. ziemia jest oświecona od słońca; słowa nijakie nie wyrażają żadnego względu na rzecz inną, np. słońce świéci.
Sprawomiany czynu są w grammatykach odpowiednio nazwane słowami czynnemi.
Narzędnik .... Wyraz uzupełniający słowa czynne, dla wyobrażenia środków wykonywania czynności potrzebny.
Sprawomian czynu .... Słowo czynne.
Czynny, a, e, p. [...] gram. Słowo czynne; które wyraża sąd o téj, rzeczy, która co czyni względem drugiéj.
Przedmiotowy, a, e, p. [...] Słowo przedmiotowe, gram. jest takie, którego czynności doznaje przedmiot; in. słowo czynne (Żoch.).
Rządzić, ił, i, scz. nd. [...] 3) = gram. (o częściach mowy zależnych jedne od drugich) potrzebować zmiany wyrazów zależnych takiéj a nie innéj. Słowa czynne rządzą przypadkiem czwartym. Przyimki rządzą imionami, przypadkami, ob. gram. Rząd. 4 [...].
Słowo, a, lm. a, n. [...] 14) = gram. jedna z odmiennych części mowy, oznaczająca byt v stan, czynność i ruch przedmiotów. Pod względem wewnętrznego znaczenia wszystkie takie wyrazy (zwane inaczéj czasownikami), dzielą się na: a) Słowa czynne (scz.), wyrażające czynność wywieraną na co, i takie mają rząd bezpośredni; t. j. czwarty lub drugi przypadek, bez przy im ka, np. rąbać drzewo, kochać kogo, hodować ptastwo, dokonać dzieła, nie lubić czego; b) = nijakie (sn), [...]; c) = zaimkowe (słz.), [...]; d) = posiłkowe, [...]; e) = rzeczowne, [...]; f) Słów biernych w języku polskim nie ma; [...] Co do określenia czynności lub stanu oznaczonego powyżéj, wszystkie słowa dzielą się na: a) niedokonane (nd.), [...]; b) = dokonane (dk.), [...]; c) = jednotliwe (jednt.), [...]; d) = częstotliwe (częst.), [...]. Wszystkie słowa odmieniają się przez tryby, czasy, rodzaje, osoby i liczby [...]. Z powodu odmian, [...] nieosobistemi; [...], nieforemnemi; [...], ułomnemi.
Słowo, a, lm. a, n. [...] 14) = gram. jedna z odmiennych części mowy, oznaczająca byt v stan, czynność i ruch przedmiotów. Pod względem wewnętrznego znaczenia wszystkie takie wyrazy (zwane inaczéj czasownikami), dzielą się na: a) Słowa czynne (scz.), [...]; b) = nijakie (sn), wyrażające stan, zostawanie czy to w spoczynku, czy w ruchu, gdy ten ruch nie jest czynnością wywieraną na co, ale tylko sam w sobie się odbywa, np. leżéć, spać, gnić, chodzić, kaszléć; (nb. niektórzy słowa wyrażające działanie same w sobie, nie wywierane na nic innego, zowią także [słowami] czynnemi, co jest niesłuszne jak z tego, tak i z innego względu, że te słowa nie mają nigdy bezpośrednio drugiego lub czwartego przypadku; trzeba też dodać, że niektóre słowa są raz czynne, drugi raz nijakie, ze względu na znaczenie działania rzeczywistego lub tylko ruchu); c) = zaimkowe (słz.), [...] ; d) = posiłkowe, [...]; e) = rzeczowne, [...]; f) Słów biernych w języku polskim nie ma; [...] Co do określenia czynności lub stanu oznaczonego powyżéj, wszystkie słowa dzielą się na: a) niedokonane (nd.), [...]; b) = dokonane (dk.), [...]; c) = jednotliwe (jednt.), [...]; d) = częstotliwe (częst.), [...]. Wszystkie słowa odmieniają się przez tryby, czasy, rodzaje, osoby i liczby [...]. Z powodu odmian, [...] nieosobistemi; [...], nieforemnemi; [...], ułomnemi.
A zatém: 1) Co czyni ojciec? Odpowiadamy: Czyta. 2) Co się czyni z książką? Czyta się lub jest czytaną. 3) Czém jest ojciec? Żołnierzem. 4) Jakim jest ojciec? Dobrym. — Stąd wyrazy: czyta, czyta się lub jest czytaną, żołnierzem, dobry, są orzecznikami. W pierwszym razie jest orzecznikiem słowo czynne, w drugim razie słowo bierne, w trzecim rzeczownik, w czwartym przymiotnik.
[…] Słowo czynne (verbum activum) oznaczá czynność jakiéj jistoty w danym czasie, jéj działanie, ruch, uczucie; np. w wyrażeniách: ojćec pise […].
[...] Atoli w języku polskim znajduje się pewná jilość słów czynnych, które w formach osobowych mogą odróżniać działanie ciągłe od działaniá urywkowego; dlá tego nazywámy je słowami ciągłemi. Takiemi są np. pise, ore, kołace, gɣizde, ƙłoszę, skáze, s których cztyry ostatnie mogą przybrać formę i znaczenie urywkowe, jako to: kołatá, gɣizdá, kłostá, skáká, lecz nigdy pisá, orá, ale koniecznie pise, ore, gdyż słowa te z jistoty swéj oznaczają czynność ciągłą a bynajmniéj urywkową.
[…] Pogłosem n urábiają się w polskim języku od piérwiástków słowa pochodne trojakie: […] Nareszcie słowa czynne lub oznaczające ruch […].
Słowo czynne wyraża czynność zmysłową lub umysłową, skierowaną na jakiś przedmiot i wymaga po sobie czwartego przypadku, pokazującego nam rzecz, na którą spływa działanie.
Słowo czynne wyraża czynność czyli działanie podmiotu, przechodzącą na podrzędny w zdaniu przedmiot, położony w bierniku na pytanie: kogo? co? Lub w dopełniaczu na pytanie: kogo? czego?
Słowa czynne, użyte bez dopełnienia prostego, stają się nijakiemi, bo wyrażają stan podmiotu.
Słowo w języku polskim jest siedmiorakie: czynne, zwrotne, wzajemnie-zwrotne, nijakie, posiłkowe, bierne, i czynno-bierne albo przymiotne.
P. Jak się dzielą słowa co do wewnętrznego swego znaczenia? O. Słowa dzielą się na: czynne, nijakie, zaimkowe, zwrotne, dokonane, niedokonane, częstotliwe i bierne. P. Co to jest słowo czynne czyli przechodnie? O. Słowo czynne czyli przechodnie, jest to słowo, które oznacza, że czynność [czynnośc] wykonywana przez jedną rzecz lub osobę, przechodzi na inną; po słowie czynném można uczynić pytanie: kogo? co? np. widziéć, słyszéć.
Imiesłowy, od słów pochodzące, posiłkowych, czynnych biernych i cierpiętliwych.
Chlubią się Grecy, że mają zrachowanych 300 słów prawidłowych, Samskryci 300, Łacinnicy 250 a inne narody coraz mniej i mniej mają. Zobaczymy ile my mamy, i jak się dzielą owe słowa. Dzielą się ogólnie, na czynne, bierne i posiłkowe, a szczególnie jeszcze oprócz tych na omowno zwrotne, na Jednoczasowe tezniejsze, (rzadko przeszły czas mające) na Jednoosobowe z zajimkiem mi, na Jmiesłowowe z zajimkiem mi.
Dział pierwszy i trzeci zawierają słowa czynu i życia zatem są słowami czynnemi, a drugi dział środkowy, bezczynnemi i cierpiętliwemi.
Narzędnikiem rządzą także słowa czynne.
Do bogactwa mowy nie liczą się nazwy rzeczy, rzeczowniki ani zajimki, tylko słowa czynne i najściślej prawidłowe, w jakie znajduję obfituje szczep Sławiański i przewyższa wszystkie jinne, w tym porządku, tj. w prawidłach słów foremnych czasowania jako to najbogatszą mową jest.
Глаголы по значению своему разделяются на залоги, которые суть: 1) Дѣйствительный, słowo czynne, показывающий дѣйствие переходящее на другой предмет. Большая часть глаголов дѣйствительных требует Винит. падежа, почему и можно узнать их по вопросу: kogo? со? – Ja chwalę, (kogo?) brata. Czytam (co?) książkę. [...]
Słowo wyraża czynność lub stan pewnej osoby lub rzeczy; np. czytam, niesiesz, strzeże, płynie, rośnie, leży, i t. d. Stąd dwa główne działy słów: 1) słowa wyrażające czynność, jak np. czytać, nieść, chwalić, służyć, budować, strzec, chodzić, latać, biec, płynąć... i te nazywamy czynnemi...
Z powyższych przykładów widzimy, że dopełnienia: ucznia, światem, siostry — przy zamianie na stronę bierną stają się podmiotem zdania, a podmiot słowa czynnego przy zamianie na stronę bierną staje się określeniem przyczynowym sprawcy.
Nadto, zamiast zwykłej formy strony biernej (z imiesłowem biernym) używa się często słowo czynne z zaimkiem zwrotnym się, oraz z podmiotem biernym; np. Dom się buduje […].
Słowo, a, lm. a [...] 7. gram. część mowy konjugująca ś., czasownik: Słowa czynne, przechodnie, nieprzechodnie, nijakie, bierne, nieodobiste, jednotliwe, częstotliwe. X S[łowo] nieosobiste jednotrójne.
§ 49. Podobnie jak rzeczowniki, zaimki itd., odróżniamy jedne słowa od innych ze względu na ich znaczenie. A mianowicie słowa bywają czynne i nijakie, czynne zaś mogą być przechodnie albo nieprzechodnie.
Strona bierna. § 98. Wyrażano ją dwojako: 1) przez słowo czynne z zaimkiem się [...]; 2) przez imiesłów bierny i słowo posiłkowe [...].
Biorąc pod uwagę stosunek czynności do podmiotu, możemy podzielić słowa na grupy następujące: 1) Słowo czynne (strona czynna) wyraża, że podmiot jest wykonawcą czynności np. robię, idziesz; czynność może być takiego rodzaju, że jej skutki przenoszą się na objekt bliższy robię buty, widzę las, lub też nie przenoszą się na żaden przedmiot: idę, tańczę.
§ 619. Jako słowo posiłkowe ukazuje się też mieć i w połączeniu z imiesłowem biernym nadaje całemu zwrotowi znaczenie słowa czynnego: podeźrzany imacie (suspicamini) Fl. 67, 16, co Wujek tłumaczy: co się przypatrujecie [...].
Powiązane terminy
- czasownik (verbum)
- gatunki słów (genera verborum)
- klasa (systematyka)
- rodzaj (aspekt)
- słowo (czasownik)
- czasownik zwrotny
- forma czynna
- gatunek czyniący
- gatunek powszechny
- słowo czyniące
- słowo nieprzechodnie
- słowo przechodnie
- sprawomian czynu
- verbum activum
- verbum intransitivum
- verbum reflexivum
- возвратный глагол
- возвратный залог
- действительный глагол
- действительный залог
- средний глагол