terminów gramatycznych online
słowo czynne
Język: polski
- Cz. II. O słowach osobno wziętych: Gddk/1816
- Części mowy odmienne: Malecz/1882
- Część II. O Słowie: Mucz/1825
- Część III. O przymiotniku. O słowie i imiesłowie: Jak/1823
- Część III. Składnia rządu: Mucz/1825
- Część IV. O składni: Jak/1823
- Część druga prawideł gramatycznych, czyli odmiennia: Szum/1809
- Dodatek trzeci: Szum/1809
- Fleksja czyli nauka o odmianach: Kr/1897
- Imiesłów: Br/1848
- Jaka mowa jest najbogatszą w świecie: Oż/1883
- Mownia: Morz/1857
- O Składni: Rew/1845
- O Słowie: Malin/1869
- O biernoposiłkowem słowie jest, są prawidło ogólne: Oż/1883
- O ośmiu częściach mowy: DwBg/1813
- O składni: Ryk/1850, Bor/1830
- O słowie: Ryk/1850, Kam/1870, Bor/1830
- O wyrazach osobno wziętych: Ant/1788
- O zdaniu pierwotném czyli gołém: Gr/1861
- Objaśnienie terminologii: Morz/1857
- Oddział II. Budowa języka samskrytu: SkorM/1816
- Pisownia: Morz/1857
- Podział czasowania słów klasyczny: Oż/1883
- Podział słów ze względu na podmiot. Zdanie twierdzące i przeczące. Spójnik: Czep/1871–1872
- Rozdział VII. O słowie: Szt/1854
- Składnia: Kurh/1852
- Słowa: Desz/1846
- Słownik: Mon/1780
- Słowo: Br/1848
- Wiadomości wstępne: Kr/1917
- Własność, abecadła i podział głosek polskich wyjaśniłem powyżej dostatecznie jakie mamy każdy widzi: Oż/1883
- Zaimek: Prz/1792
- Zbiór abecadłowy rzeczy: DwBg/1813
- Zbiór nowych słów w tej gramatyce: Gddk/1816
- Zestawienie i porównanie trzech działów: Oż/1883
- Словопроизведенiе [Źródłosłów]: Grub/1891
Cytaty
Słowa [...] są wielorakie. Verbum activum. Słowo czynne. Verbum passivum. Słowo bierne. Verbum deponens. Słowo pokładne, które ma zakończenie bierne (terminationem passivam) à znaczenie czynne (significationem activam). Verbum auxiliare. Słowo posiłkowe. Verbum regulare. Słowo foremne. Verbum irregulare. Słowo nie foremne. Verbum personale. Słowo osobiste. Verbum impersonale. Słowo nie osobiste. Verbum neutrum. Słowo nijakie, t.[to] j. [jest] ani czynne, ani bierne. Verbum frequentativum, Carisio, iterativum. Słowo częstotliwe, czyli powtorzyste. Verbum reciprocum. Słowo zaimkowe etc. etc.
Anglicy mają słowa czynné, biérné, nijakié i zaimkowé, te zaś osobisté abo nieosobisté, foremné abo nieforemné.
Słowa, co do znaczenia, dzielą się na pięć rodzajów: I. Czynne, które się czasuią czynnie i biernie n.p. πυπτω - biję.
O Słowach czynnych i nijakich.
(Verba activa et neutra.)
Jakie czynności oznaczają słowa czynne i nijakie? i podług jakich form czasują się?
A. Słowa czynne oznaczają Czynności takie, które nie tylko my względem drugich, ale też i drudzy względem nas wykonać mogą, np. my możemy kochać kogo, ale też możemy bydź i kochani od kogo.
Czynny, activus.
[Słowa są] czynné, wyráżającé sąd o téj rzeczy, którá co czyni względém drugiéj, np. słońcé oświécá ziémię.
Czynné Słowa 67.
Wierni naszemu założeniu, abyśmy o wszystkiém o w wyciągu z Grammatyki wyż rzeczonego Pisarza jest umieszczoném, wspomnieli; przebieżmy podług niego pozostające cztery formy Słów czynnych [...].
Słowa Czynne, także Niejakie i Nieosobowe znaczące czynność, dobierają w niektórych czasach słowa avoir.
[Verbum] Activum. [Słowo] Czynne.
Słowa wyrażające czynienie, dwoiste są: jedne wystawują w rzeczy jakiej czynienie, siłą jej własną obudzone, takie któremu żadna rzecz inna nie podlega, i do niego nie należy: zowiemy je nijakie [...]. Drugie malują rzeczy jakiej siłą jej własną obudzone czynienie takie, któremu druga rzecz podlega, lub do niego należy i skutku jego doznaje na sobie; zowiemy je czynne.
Każde Słowo czynne ma swój przedmiot, to jest rzecz, która działaniu Słowa czynnego podlega i skutku jego na sobie doznaje.
Co do znaczenia słowa są: 1) Czynne gdy wyrażają sąd o téj osobie lub rzeczy, która co czyni względem drugiéj, np. słońce oświéca ziemię, rolnik uprawia rolą.
Drugi przypadek stoi [...]. 8) gdy jest mowa o części czego, słowa czynne kładą się z przypadkiem 2gim [...].
Słowo czynne, lubić, bielić, i t. d. wyraża czynność przez Subjekt (12.) wykonaną.
Tu widzieć, słowo czynne rządzące spadkiem 4ym. z twierdzeniem, rządzi spadkiem 2gim. z przeczeniem, tak jak powszechnie sława[!] tego gatunku.
Sześć jest główniejszych powodów, dla których kładzie się przypadek 4ty. [...]
2.Stoi po słowach czynnych twierdzących, np. napisał mowę, uszył rękawiczkę, zbudował namiot, kaplicę, i t. d.
Podział słów jest rozmaity stosownie do ich znaczenia, i tak jedne.
a) Objawiają sposób działania na inne przedmioty np. biję krnąbrnego, pozywam winnego, i te się zowią słowami czynnemi.
Pod względem działania dzielą się słowa na czynne, bierne, nijakie i odnośne. Czynne wyrażają czyn [...].
Słowa mają liczbę pojedyńczą i mnogą podobnie jak zaimki osobowe do których się odnoszą […]. Mają także trzy rodzaje, zawsze, jeśli są słowami biernemi […], lub przyszłość jeśli są słowami czynnemi, w czém także słowa polskie mają większą rozmaitość i wyrazistość od słów w językach nowożytnych [...].
Jak zamieniają się słowa bierne na czynne? […] Słowa bierne dokonane nie mogą się zamieniać w czasie teraźniéjszym na słowa czynne, ponieważ słowa dokonane nie mają czasu teraźniéjszego. […] Inne słowa bierne we wszystkich czasach, a słowa dokonane w czasie przeszłym i przyszłym zamieniają piérwszy spadek przedmiotu na czwarty, a przeciwnie czwarty spadek osoby działającéj na pierwszy [...].
Słowa oznaczające działanie wywarte przez przedmiot na co innego, nazywają się czynne. The boy struck the dog, Chłopiec uderzył psa. [...] Mnóstwo jest słów w angielskim języku, które są zarazem czynne i niejakie, a ich znaczenie miarkuje się tylko z przyległych wyrazów.
Słowa czynne rządzą przypadkiem podmiotowym (trzecim lub czwartym), których zwyczajne miejsce jest po słowie.
W piérwszym razie słowo czynne zmienia się na imiesłów czynny, a w drugim na bierny. Np. Człowieka mającego (zam. który ma) czyste sumienie, nic przerazić nie zdoła. Wiadomość odebrana (zam. którą odebrano) była powodem radości.
Słowa czynne zowią się te, które oznaczają sąd czyli zdanie pochodzące od jednéj rzeczy, a ściągające się na inną rzecz; takie słowa mają zawsze przy sobie przypadek IV, wyraźny lub domyślny bez przyimka, np. ja piszę (list).
Krótka różnica tych trzech gatunków słów' jest taka: że słowa czynne wyrażają wzgląd czyniącego do biorącego, np. słońce oświeca ziemię. Słowa bierne wyrażają wzgląd biorącego do czyniącego, np. ziemia jest oświecona od słońca; słowa nijakie nie wyrażają żadnego względu na rzecz inną, np. słońce świéci.
Sprawomiany czynu są w grammatykach odpowiednio nazwane słowami czynnemi.
Narzędnik .... Wyraz uzupełniający słowa czynne, dla wyobrażenia środków wykonywania czynności potrzebny.
Sprawomian czynu .... Słowo czynne.
A zatém: 1) Co czyni ojciec? Odpowiadamy: Czyta. 2) Co się czyni z książką? Czyta się lub jest czytaną. 3) Czém jest ojciec? Żołnierzem. 4) Jakim jest ojciec? Dobrym. — Stąd wyrazy: czyta, czyta się lub jest czytaną, żołnierzem, dobry, są orzecznikami. W pierwszym razie jest orzecznikiem słowo czynne, w drugim razie słowo bierne, w trzecim rzeczownik, w czwartym przymiotnik.
[…] Słowo czynne (verbum activum) oznaczá czynność jakiéj jistoty w danym czasie, jéj działanie, ruch, uczucie; np. w wyrażeniách: ojćec pise […].
[...] Atoli w języku polskim znajduje się pewná jilość słów czynnych, które w formach osobowych mogą odróżniać działanie ciągłe od działaniá urywkowego; dlá tego nazywámy je słowami ciągłemi. Takiemi są np. pise, ore, kołace, gɣizde, ƙłoszę, skáze, s których cztyry ostatnie mogą przybrać formę i znaczenie urywkowe, jako to: kołatá, gɣizdá, kłostá, skáká, lecz nigdy pisá, orá, ale koniecznie pise, ore, gdyż słowa te z jistoty swéj oznaczają czynność ciągłą a bynajmniéj urywkową.
[…] Pogłosem n urábiają się w polskim języku od piérwiástków słowa pochodne trojakie: […] Nareszcie słowa czynne lub oznaczające ruch […].
Słowo czynne wyraża czynność zmysłową lub umysłową, skierowaną na jakiś przedmiot i wymaga po sobie czwartego przypadku, pokazującego nam rzecz, na którą spływa działanie.
Słowo czynne wyraża czynność czyli działanie podmiotu, przechodzącą na podrzędny w zdaniu przedmiot, położony w bierniku na pytanie: kogo? co? Lub w dopełniaczu na pytanie: kogo? czego?
Słowa czynne, użyte bez dopełnienia prostego, stają się nijakiemi, bo wyrażają stan podmiotu.
Słowo w języku polskim jest siedmiorakie: czynne, zwrotne, wzajemnie-zwrotne, nijakie, posiłkowe, bierne, i czynno-bierne albo przymiotne.
P. Jak się dzielą słowa co do wewnętrznego swego znaczenia? O. Słowa dzielą się na: czynne, nijakie, zaimkowe, zwrotne, dokonane, niedokonane, częstotliwe i bierne. P. Co to jest słowo czynne czyli przechodnie? O. Słowo czynne czyli przechodnie, jest to słowo, które oznacza, że czynność [czynnośc] wykonywana przez jedną rzecz lub osobę, przechodzi na inną; po słowie czynném można uczynić pytanie: kogo? co? np. widziéć, słyszéć.
Imiesłowy, od słów pochodzące, posiłkowych, czynnych biernych i cierpiętliwych.
Chlubią się Grecy, że mają zrachowanych 300 słów prawidłowych, Samskryci 300, Łacinnicy 250 a inne narody coraz mniej i mniej mają. Zobaczymy ile my mamy, i jak się dzielą owe słowa. Dzielą się ogólnie, na czynne, bierne i posiłkowe, a szczególnie jeszcze oprócz tych na omowno zwrotne, na Jednoczasowe tezniejsze, (rzadko przeszły czas mające) na Jednoosobowe z zajimkiem mi, na Jmiesłowowe z zajimkiem mi.
Dział pierwszy i trzeci zawierają słowa czynu i życia zatem są słowami czynnemi, a drugi dział środkowy, bezczynnemi i cierpiętliwemi.
Narzędnikiem rządzą także słowa czynne.
Do bogactwa mowy nie liczą się nazwy rzeczy, rzeczowniki ani zajimki, tylko słowa czynne i najściślej prawidłowe, w jakie znajduję obfituje szczep Sławiański i przewyższa wszystkie jinne, w tym porządku, tj. w prawidłach słów foremnych czasowania jako to najbogatszą mową jest.
Глаголы по значению своему разделяются на залоги, которые суть: 1) Дѣйствительный, słowo czynne, показывающий дѣйствие переходящее на другой предмет. Большая часть глаголов дѣйствительных требует Винит. падежа, почему и можно узнать их по вопросу: kogo? со? – Ja chwalę, (kogo?) brata. Czytam (co?) książkę. [...]
Słowo wyraża czynność lub stan pewnej osoby lub rzeczy; np. czytam, niesiesz, strzeże, płynie, rośnie, leży, i t. d. Stąd dwa główne działy słów: 1) słowa wyrażające czynność, jak np. czytać, nieść, chwalić, służyć, budować, strzec, chodzić, latać, biec, płynąć... i te nazywamy czynnemi...
§ 49. Podobnie jak rzeczowniki, zaimki itd., odróżniamy jedne słowa od innych ze względu na ich znaczenie. A mianowicie słowa bywają czynne i nijakie, czynne zaś mogą być przechodnie albo nieprzechodnie.
Powiązane terminy
- czasownik (verbum)
- gatunki słów (genera verborum)
- klasa (systematyka)
- rodzaj (aspekt)
- słowo (czasownik)
- czasownik zwrotny
- forma czynna
- gatunek czyniący
- gatunek powszechny
- słowo czyniące
- słowo nieprzechodnie
- słowo przechodnie
- sprawomian czynu
- verbum activum
- verbum intransitivum
- verbum reflexivum
- возвратный глагол
- возвратный залог
- действительный глагол
- действительный залог
- средний глагол