gramatyka wiedza o języku

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Murm/1533
• Mora/1592
• Jan/1594
• Kn/1621
• Kn/1643 (I wyd. 1621)
• Mal/1700
• Klecz/1767
• SzyGram/1767
• Fook/1768
• SzyPocz/1770
• Nał/1774
• Mon/1780
• Szum/1809
• DwBg/1813
• Prz/1816
• SkorM/1816
• Jak/1823
• Mucz/1825
• SkorM/1828
• Bor/1830
• Rozp/1830
• Rew/1845
• Br/1848
• Such/1849
• Kurh/1852
• Szt/1854
• Morz/1857
• Gr/1861
• Łaz/1861
• Mał/1863
• Malin/1869
• Kam/1870
• Czep/1871–1872
• Mał/1879
• Malecz/1882
• Oż/1883
• Jes/1886
• Kr/1897
• Król/1907
• Kr/1917
• Król/1922
• Nitsch/1923
• Gaert/1927
• Kl/1939

Grammaticus. Eyn gelerter. Grámmátyk. Grammatistes. Eyner der die kynder lernt das fundament der grammatik. Ktory dzieci uczy fundámentu grammátyki.

Do czego i to muszę przyłożyć ná więtszą sromotę nászę, że nam Grámmátiki Polskié cudzoziemcy opisują.

Grámátyká, Grammatica seu Grammatice es, Cicero. Quint. ή γραμματική [grammatikḗ]. [...] Grammaticé loqui aliud, & Latiné aliud Quintil. | Grammaticaliter Spartian. γραμματικῶς [grammatikôs]. po Grámatycku. [...] Grammaticalis, Fab. Victor.

Tego zaś osobliwa była przyczyna, że między wszystkiemi narodami, jeszcze daleko przed Narodzeniem Chrystusowym, była wydana grammatyka, czyli sposób uczenia się po arabsku.

P. Wiele jest części Grammatyki? O. Cztery: Ortografia, Etymologia, Syntaxis, i Prozodya.

O Istocie Grammatyki i Mowy. Grammatyka jest nauka jakiej mowy.

Gramatyka, po Gr. Grammatica, po łac. Literatura, podług krotszego opisu: jest Nauka szykowania słow, czyli Konstrukcyi, albo Nauka porządnego mowienia i pisania; podług zaś dłuższego; jest: zbior porządny potrzebnych uwag nad mową ustną i pisaną.

GRAMMATYKA, jest porządnym zbiorém uwág nad mową ustną i pisaną, podającá do tego sposoby, aby sie ludzie jak nájjaśniéj między sobą rozumieli.

Części Grammatyki przedniejszé są: Składniá, Zrzódłosłów, Słoworód, Iloczas i Pisownia.

Iloczas, jest częścią Grammatyki I, co się przezeń rozumié? 138.

Gdy się zabieram do pierwszych rysow tak ważnego Artykułu moich Wyjaśnień, w ktorym mam na celu dorywczy roztrzęs Narodowego Języka, według prawideł powszechnej Grammatyki, czyli Językośledni, dzielonej zwyczajnie na Pismownię, Wywodnię, Szykownię i Wyśpiewnię.

Bukwy, czyli Pisy głosowe , zwały się u Grekow ta grammata, zkąd poszło nazwisko Grammatyki [...].

Uzyskaliśmy [...] dwie rozprawy i wyciąg z Grammatyki Malabarsko-Samskrytskiéj [...], jako też Grammatykę języka Samskrytu [...].

Mamy w Azji i w Europie mniéj więcéj dokładnych przeszło piętnaście przekładów Grammatyki tej to może najstarożytniejszéj Indoskutow mowy.

Dopiero niech porównywają Grammatyki innych ukształconych w saméj Europie mów i dialektów z łacińskiego i nordmańskiego pochodnich, a zobaczą wielką różnicę. Stąd mimowolnie wpadną na wniosek, jak jest potrzebna Geographia i Historia mów i od nich pochodnich dialektów, do wyjaśnienia wendrowek Narodów.

Wykładu budowy języka polskiego szukano koniecznie w grammatykach łacińskich, i dlatego porównywano rzeczy, które żadnego między sobą nie mają podobieństwa.

W języku polskim, w którym samogłoska jest brzmieniem wątłem, łatwo zamianę tę samogłoski może zrządzić powinowactwo wyobrażeń; ale formy téj, jako przeciwnéj budowie naszego języka, grammatyka zatwierdzić nie może.

W rozprawach są szczegóły, względem których Deputacya w Zdaniu sprawy nic nie wyrzekła; bo te zdawały się jéj albo do saméj grammatyki należącemi, albo wykraczały za obręb, jaki sobie zakréśliła, to jest: aby nie wprowadzając nowości, to tylko rozstrzygać, w czém obecnie ortografia polska jest niejednostajną.

GRAMMATYKA jest nauką prawideł mowy ustnej i pisanej, a mowa składa się z wyrazów.

Z wyrazu Głoskownia, każdy ziomek myślący, gdy się uda do źródłosłowu czyli Etymologii: głos, i do pochodnych: głoska, głoskowy, głoskowość i t. p. odgadnie znaczenie, i potrafi z niego zdać sprawę. — Z wyrazu Grammatyka, nikt bez znajomości języka Greckiego nie dojdzie, co znaczy.

Zastanawiając się nad słowami polskiemi, podziwiając ich bogactwo i dziwiąc się dla czego grammatyka pozwala im zostawać w takim nieładzie, jak gdyby jakim rozbitkom, albo siérotom, które tylko przypadkowo mowa nasza wzięła pod swoją opiekę – uczułem potrzebę zapomnienia w układzie téj książki wszelkich prawideł obcego spadkowania.

Zastanawiając się nad słowami polskiemi, podziwiając ich bogactwo i dziwiąc się dla czego grammatyka pozwala im zostawać w takim nieładzie, jak gdyby jakim rozbitkom, albo siérotom, które tylko przypadkowo mowa nasza wzięła pod swoją opiekę – uczułem potrzebę zapomnienia w układzie téj książki wszelkich prawideł obcego spadkowania.

Tymże sposobem okréśla zdanie złożone Wostokow (obacz jego Gram. § 110). Przeciwnie Grecz przez zdanie złożone rozumie zdanie główne rozwinięte czyli uzupełnione przez dodanie zdań określających i dopełniających,' albo téż połączenie kilku oddzielnych zdań głównych (obacz § 151 i dalsze). Lecz w pierwszym razie będzie to okres pojedyńczy, a w drugim złożony. Tu dodać jeszcze należy, że grammatycy dający takąż jak Grecz definicyję zdania złożonego, zmuszeni są odróżniać przedmiot i opowiednik złożony od pojedyńczego, przez co wprowadzają do grammatyki nową zbyteczną definicyję.

Grammatyka uczy mówić i pisać dobrze, krasomówstwo ozdobnie, a wymowa praktycznie i użytecznie.

Grammatyka więc, a w niéj składnia nie nauczy stwarzania myśli, i nie odzieje jéj nawet nadobną szatą, — lecz strzeże tylko całości formy, za prawidłową w języku uznanéj, — oczyszcza ją, prostuje i krój szykowny doradzać może.

Mownia .... Część grammatyki zawierająca prawidła, ze względu na treść mowy.

Gramatyka ma tedy: a) Strzec nas od grubego i nieczystego wymawiania, jako zabytków dawnéj grubéj mowy, przechowujących się okolicami, powiatami lub całemi krainami. b) Nauczyć nas, jak słowa zgodnie z dzisiejszą uprawą języka w odmianach zakończać. c) Gramatyka ma obeznać nas po części z bogactwem języka tak w odmianach, jako też w przemianach słów przez poznanie słoworodu czyli etymologii [...]. Stąd wypada podział gramatyki na naukę: 1. O brzmieniu tudzież o przemianach pojedynczych głosów (głosek), będących zarazem podstawą pisowni. 2. O słowach, tj. o jakości słów i ich odmianach. 3. O powstaniu słów pochodnych, czyli o słoworodzie. 4. O zdaniach czyli składni, która w sobie zawiera prawidła łączenia i zgadzania ze sobą słów w zdaniu, tudzież prawidła łączenia ze sobą zdań (składnia zdań). 5. Naukę o pisaniu słów i używaniu znaków przestankowych, czyli pisownię. 6. Nareszcie dodamy naukę o budowie wiersza polskiego.

Gruntowna zaś znajomość gramatyki jest kluczem niezbędnym do poznawania przedmiotów historyczno-filologicznych; nadto uczenie się gramatyki, słusznie logiką zastósowaną zwanéj, jest najlepszą gimnastyką umysłową.

Wyrazy cudzoziemskie misya, komedya, religia, Marya, Zofia, kończmy także stale i jedynie na ą (tę misyą, komedyą, tę religią, Maryą, Zofią); albowiem nie tylko i gramatyka i historya języka tego żądają, ale nawet i używanie dzisiejsze ku tejże stronie głównie się skłania.

[...] Pisowniá podaje prawidła, jakiemi postaciami głosek oznaczać náleży głosy i brzmieniá, danego języka, wchodzące już w skłád wyrazów; jakiemi znakami oddzielać wyrazy i zdaniá od siebie w ciągu pisma, albo raczéj, jakiemi znamionami oznaczać zdaniá i okresy. Grafika zaś w znaczeniu gramatycznym má nám wskazać postacie głosek, jakiemi oznaczać náleży głosy i brzmieniá danego języka niezależnie od wyrazów, których są cząstkami. Jednym słowem: Grafika uczy nás oznaczać pojedyńcze głosy i brzmieniá, podaje sposób wyráżaniá głosek w abecadle, i jest pisownią, że tak rzekę, abecadłową; Ortografijá zaś jest odnośnie do fonetyki języka pisownią wyrazową, obejmującą prawidła dlá wyrazów, zgoła dlá mowy pisanéj. Grafika daje nám, a przynájmniéj dać nám powinna, w pojedynczych postaciach wyraźny i cáłkowity obráz fonetyki danego języka; Pisowniá zaś jest wynikiem prawideł językowych zastósowanych do etymologiji i gramatyki; powinna być wiernym obrazem nie tylko fonetyki języka, ale i jego organizmu.

Dziedzina tedy sama, na któréj się spotykają Filologijá i Lingwistyka, dá się podzielić na dwie części, z których jedna więcéj náleży do jednéj, drugá więcéj do drugiéj umiejętności. I tak ów dział Gramatyki, który má swoje źródło w saméj przyrodzie człowieka i uchylá się cáłkiem spod wpływu jego woli, to jest Piérwoskładniá (Formenlehre), náleży cáłkiem do Lingwistyki; Składniá zaś, jako zawisłá już więcéj od myśleniá i woli pojedyńczego, przechylá się téż więcéj na stronę Filologiji. Do ostatniéj náleży cáłkiem styl, to jest sposób pisaniá, zawisły od dowolnego kierunku woli człowieka.

Stosownie do programatu, ułożonego przez Władze dla szkół Królestwa Polskiego, język polski i ruski mają być w nich wykładach według metody gienetycznéj, to jest nauka gramatyki ma się zaczynać od zdania, a od części zdania przechodzi się do części mowy [...].

Więc powtarzajcież teraz —a powtarzajcie raz po raz tak długo, dopóki nie będziecie zdolne w każdej chwili i na każde z pytań, mieszczących się w tej małej gramatyce, odpowiedzieć sposobem wyrywkowym.

Poza gramatyką, niejako dalszy jej ciąg, przytoczyłam Pisownią, składającą się z ustępów, wprawiających dzieci w bezbłędne pisanie, co, niechaj będzie dla nich pierwszém przygotowawczém dyktowaniem.

Otóż, powodowana chęcią ułatwienia wam nauki gramatyki, skreśliłam téj treści książeczkę, zło[żo]ną z pytań i odpowiedzi, — więc skreśliłam wam Gramatykę — katechizmówkę.

Powiada [Franciszek Zagórowski] w te słowa: „Vyraz gramatika jest obcy, niemający żadnego znaczenia w języku polskim, czas vięc abyśmy tej nazvy zaniehali, a v jej miejsce przyjęli vyraz narodovy, czysto polski, móvnia, pochodzący od mova, skoro ortografią nazywamy pisownia, możemy gramatikę nazvac Movnia; bo jak piervsza jest nauką bezbłędnego pisania, tak druga oznacza "naukę dobrego móvienia".

Mroziński J. [Józef] wykazywał panu [Andrzejowi] Kucharskiemu w te słowa: "że definicya Gramatyka jest nauka języka", wcale nietłumaczy co jest Gramatyka, i t. d. chodzi tu o wyraz nie polski ażeby zrozumieć.

Mroziński Joz. [Józef] powiada: "[...] Wszyscy zgadzają się na to, że w Gram. wiele jeszcze pozostaje do czynienia...".

Piramowicz Gr. [Grzegorz] Kdz "Łatwo jeszcze widzieć, jak koniecznie gramatykę języka swego posiadać należy temu, który nim mówi, żeby przeciw składowi mowy, przeciw własności słów nie wykroczył, [...] w żadnej umiejętności nie wolno się brać do pióra bez posiadania wiadomości języka swego".

Ile liczb odróżniamy w gramatyce?

Pisownia (ortografja) polega na trzech następujących zasadach: 1. zasada fonetyczna (pisanie wyrazów tak, jak je słyszymy w wymowie osoby wykształconej). 2. zasada etymologiczna (pisanie wyrazów sprzeczne z wymawianiem, lecz zgodne z ich pochodzeniem). 3. Zasada historyczna (oparta na zachowaniu pisowni dawnej, uświęconej zwyczajem i głęboko wkorzenionej, pomimo, że może ona być pozbawioną racjonalnej podstawy). Niniejsza książeczka uwazględnia te wszystkie trzy zasady (bez podziału), a nadto wkracza gdzieniegdzie w zakres gramatyki.

Już z tych przykładów widać, że rzeczownikami mogą być wyrazy o bardzo różnym znaczeniu, dla tego też w gramatyce, wśród samych rzeczowników, odróżniamy rzeczowniki osobowe od rzeczowych, żywotne od nieżywotnych, zmysłowe od umysłowych, własne od pospolitych, zbiorowe od jednostkowych.

Pisownia (ortografja) polega na trzech następujących zasadach: 1. zasada fonetyczna (pisanie wyrazów tak, jak je słyszymy w wymowie osoby wykształconej). 2. zasada etymologiczna (pisanie wyrazów sprzeczne z wymawianiem, lecz zgodne z ich pochodzeniem). 3. Zasada historyczna (oparta na zachowaniu pisowni dawnej, uświęconej zwyczajem i głęboko wkorzenionej, pomimo, że może ona być pozbawioną racjonalnej podstawy). Niniejsza książeczka uwazględnia te wszystkie trzy zasady (bez podziału), a nadto wkracza gdzieniegdzie w zakres gramatyki.

Pisownia (ortografja) polega na trzech następujących zasadach: 1. zasada fonetyczna (pisanie wyrazów tak, jak je słyszymy w wymowie osoby wykształconej). 2. zasada etymologiczna (pisanie wyrazów sprzeczne z wymawianiem, lecz zgodne z ich pochodzeniem). 3. Zasada historyczna (oparta na zachowaniu pisowni dawnej, uświęconej zwyczajem i głęboko wkorzenionej, pomimo, że może ona być pozbawioną racjonalnej podstawy). Niniejsza książeczka uwazględnia te wszystkie trzy zasady (bez podziału), a nadto wkracza gdzieniegdzie w zakres gramatyki.

Dialektologja zajmuje się geograficznemi różnicami języka, ściśle więc biorąc, obejmuje wszystkie te działy, co i jego historja. Pełny obraz dialektów musiałby objąć ich gramatykę na całej przestrzeni, zajmowanej przez dany język, i we wszystkich jego epokach