Słownik historyczny
terminów gramatycznych online

zdanie poboczne
Hierarchia Dzieła

Hasło w cytatach: poboczne, zdania poboczne
Język: polski
Dział: Składnia (współcześnie)
Definicja współczesna

Zob. zdanie podrzędne

Cytaty

Mucz/1825, s. 182 Definicja

Zdanie poboczne, zawiéra poboczne czyli pomniejsze okoliczności zdania głównego, najczęściéj zaś oznaczenie czasu lub przyczyny. Często ma w sobie podmiot inny, aniżeli się w zdaniu główném znajduje [...].

Mucz/1825, s. 182 (182-183)

Cztéry są gatunki zdań pobocznych. 1. Zdanie pośrednie, służy do bliższego oznaczenia rzeczownika w zdaniu przedniém będącego, i może się z niém łączyć przez zaimek względny, np. człowiek, któregośmy wczoraj widzieli, umarł dziś rano […]. Zdanie poboczne, zawiéra poboczne czyli pomniejsze okoliczności zdania głównego, najczęściéj zaś oznaczenie czasu lub przyczyny. Często ma w sobie podmiot inny, aniżeli się w zdaniu główném znajduje [...]. Zdanie célowe, zawiéra cél, zamiar, skutek zdania głównego np. jémy, żebyśmy żyli […]. Zdanie przedmiotowe zawiéra bliższy przedmiot zdania głównego; zdanie zaś główne oznacza tu zawsze działanie umysłu np. widzenie, wiedzenie, wierzenie, twierdzenie […].

Such/1849, s. 189 Definicja

Względem szyku, zdanie podrzędne nazywa się poboczném, kiedy z któregokolwiek boku zdania głównego stoi.

Łaz/1861, s. 324

Zdanie poboczne może nie tylko głównemu, ale także innemu zdaniu pobocznemu być podrzędném […].

Łaz/1861, s. 324 Definicja

Dwa zdania składające się w jedno złożone, są albo oba główne, a zatem równorzędne i każde dla siebie zupełnie zrozumiałe, a takie połączenie ich nazywamy skojarzeniem zdań […]; albo jedno z nich jest główne, zupełnie dla siebie zrozumiałe, a drugie poboczne, czyli podrzędne, służące do objaśnienia zdania głównego, a zatem samo dla siebie niezupełnie zrozumiałe; takie połączenie ich nazywamy spojem zdań [...].

Łaz/1861, s. 326

Zdanie poboczne, jako określające i uzupełniające części zdania głównego, są z niém w takim stosunku, w jakim są określniki do zdania gołego lub do jego części.

Gr/1861, s. 14 Definicja

Zdanie złożone może jeszcze w inny sposób powstać t. j. może rozwinąć się z jednego zdania pojedyńczego [...]. Zdanie, z którego jaki członek rozwijamy, nazywa się zdaniem główném czyli głównikiem; zdanie zaś nowo powstałe przez rozwinięcie członka zdania pojedyńczego, nazywa się zdaniem poboczném czyli pobocznikiem.

Mał/1863, s. 272 Definicja

Takie zdania, które tylko przez rozwinięcie jakiéj szczególnéj części zdania pierwotnego powstały, nazywamy zdaniami pobocznemi albo podrzędnemi (Nebensätze, subordinirte Sätze). Owo zaś zdanie pierwotne zowie się zdaniem główném (Hauptsatz).

Czep/1871–1872, s. 87 Definicja

[…] To zaś zdanie, które samo przez się całkowitéj myśli nie wyraża, stanowi rozwinięcie jakiéj szczególnéj części zdania głównego i tylko razem z niém może być zrozumianém, nazywa się poboczném, podrzędném […].

Czep/1871–1872, s. 87

[…] Zdanie główne razem z jedném lub kilku pobocznemi nazywa się złożoném […].

Czep/1871–1872, s. 87

Zdanie poboczne oddziela się od głównego przecinkiem, a w środku kładzie się między przecinkami […].

Lerc/1877, s. 80 (80-81) Definicja

Takie zdania, które powstały przez rozwinięcie jakiej części zdania pierwotnego, nazywamy zdaniami pobocznemi, albo podrzędnemi, a pierwotne zdania - zdaniami głównemi. Między zdaniami pobocznemi a głównemi taka zachodzi różnica, że zdanie poboczne samo przez się nigdy całkowitej myśli nie wyraża, i dlatego jest niezrozumiałe, dopiero w połączeniu z zdaniem głównem, staje się zrozumiałem: - przeciwnie zaś zdania główne same przez się wyrażają myśl całkowitą i zrozumiałą [...].

Lerc/1877, s. 97 Definicja

Zdania podrzędne są takie zdania, które chociaż mają swój własny podmiot i swoje własne orzeczenie, przecież same przez się zrozumiałej myśli nie wyrażają. Zdania podrzędne nazywają się także pobocznemi albo zależnemi, albowiem zawsze od jakiegoś słowa w zdaniu głównem zależą, np. Bóg, który niebo i ziemię z niczego stworzył, jest wszechmocny. Zdanie: który niebo i ziemię z niczego stworzył, nie czyni samo przez się zrozumiałej myśli i jest zależne od słowa: Bóg.

Mał/1879, t. II, s. 354 Definicja

Takie zdania, które tylko przez rozwinięcie jakiéj szczególnéj części zdania pierwotnego powstały, nazywamy zdaniami POBOCZNYMI albo PODRZĘDNYMI (Nebensätze, subordinirte Sätze). Owo zaś zdanie pierwotne zowie się zdaniem GŁÓWNÉM (Hauptsatz).

Jes/1886, s. 141 Definicja

Takie więc zdania, które służą do uzupełnienia myśli zdań innych, a same przez się żadnéj samoistnej i jasnéj myśli nie dają, nazywamy zdaniami pobocznemi (zależnemi albo podrzędnemi); tamte zaś od któ­rych one zależą, zdaniami głównemi.

Kr/1897, s. 187

Formy na ąc, dziś nieodmienne, niosąc, siedząc, czytając ,... używają się przysłówkowo (to jest bez różnicy rodzajów i liczb) w zdaniach pobocznych dla wyrażenia czynności współczesnej z czynnością zdania głównego: np. słucham mowy stojąc.

Kras/1897, s. 225 Definicja

[…] Zdanie samodzielne, które nie jest podrzędnym względem żadnego innego, nazywa się głównym; wszystkie zdania podrzędne nazywają się pobocznemi […].

Kras/1897, s. 226 (226-227)

[…] Zdania poboczne różnią się tym od głównych: 1) że poboczne nie mają samodzielnego bytu (nie mogą więc sięgać od kropki do kropki), lecz omawiają tylko jaki członek zdania nadrzędnego i odpowiadają na pytania, właściwe temu członkowi […]. 2) że poboczne zawsze się łączą ze zdaniem nadrzędnym za pomocą spójników podrzędnych albo zaimków i przysłówków pytajnych lub względnych, podczas gdy główne mogą stać obok siebie bez wszelkiego połączenia formalnego [...]. 3) Niezawodnym sposobem odróżnienia spójników podrzędnych od współrzędnych, a więc zdań spójnikowych pobocznych od głównych jest próba następująca: W zdaniu pobocznym nie może nigdy stać tryb rozkazujący; ani też po spójniku podrzędnym (lub zaimku albo przysłówku względnym) nie może być pytania [...]. 4) Jeszcze jeden sposób odróżniania zdań pobocznych spójnikowych od współrzędnych: Zdanie poboczne spójnikowe może stać (z nielicznemi wyjątkami) tak przed zdaniem głównym, jak po nim [...].

Kras/1897, s. 233

[…] Stosunek przyczyny i skutku logicznie nie wyraża myśli współrzędnych, gdyż właściwie jedna jest podrzędna drugiej. Stąd też stosunek przyczynowy najczęściej wyraża się za pomocą zdania pobocznego […]. Stosunek przyczynowy wyraża się syntaktycznie za pomocą zdania współrzędnego tylko wtenczas, kiedy nacisk kładziemy na drugim zdaniu i dlatego nadajemy mu samodzielne znaczenie. Stąd przed zdaniem współrzędnym wynikowym lub przyczynowym kładzie często średnik, a nawet kropkę.

Lor/1907, s. 77

Jeżeli w zdaniu głównem jest czas teraźniejszy albo przyszły, kładzie się w zdaniu pobocznem tryb łączący w czasie teraźniejszym.

Kr/1917, s. 237 Definicja

Oprócz zdań złożonych, które składają się ze zdań pojedyńczych współrzędnych, są też zdania złożone, które składają się z dwu lub więcej zdań pojedyńczych, przyczym jedno z tych zdań wyraża dokładnie jakąś myśl i to zdanie nazywa się zdaniem głównym, pozostałe zaś zdanie, lub zdania pojedyńcze wyrażają wprawdzie pewne myśli, ale te myśli są uzupełnieniem albo bliższym wyjaśnieniem myśli, wyrażonej zdaniem głównym; te zdania nazywają się pobocznymi albo podrzędnymi.

Kr/1917, s. 238 Definicja

Zdania poboczne mogą zależeć wprost od zdania głównego, a więc być podmiotem, orzeczeniem, dopełnieniem lub jakimkolwiek określeniem dla zdania głównego; — takie zdania poboczne nazywamy zdaniami pobocznymi albo podrzędnymi pierwszego rzędu.

Kon/1920, s. 84 Definicja

Zdanie, które zastępuje którekolwiek określenie zdania rozwiniętego (przedmiot, dopełniacz, przydawkę, dopowiedzenie, określenie przysłówkowe lub przyimkowe), nazywa się zdanie poboczne czyli podrzędne.

PolTerm/1921, s. 91 (91-92)

Zdanie podrzędne i nadrzędne. Zdanie główne i zdanie poboczne. Zdanie podrzędne podmiotowe, orzecznikowe i określeniowe. Zdania określeniowe: przydawkowe, przedmiotowe i okolicznikowe. Zdania okolicznikowe: miejsca, czasu, sposobu, stopnia, celu, przyczyny, skutku, warunku i przyzwolenia. Zdania podrzędne: niepołączone, spójnikowe i względne.

Król/1922, s. 19

Zdanie złożone. Współrzędnie: Żołnierz strzela, Zdanie główne, Pan Bóg kule nosi. Zdanie główne. Podrzędnie: Dobry jak chleb, Zdanie główne, gdy nie ma kołacza, Zdanie poboczne.

Król/1922, s. 20

Zdania współrzędne [...] Pod względem formalnym rozróżniamy zdania: spójnikowe: Żniwo boże szło, ale kąkol rósł [...] i niepołączone: Nil przybiera: będzie dużo chleba [...]. Zdania główne: Wyruszyliśmy w drogę, nadrzędne (względem pobocznego), poboczne: gdy słońce wschodziło, podrzędne (względem głównego).

Szob/1923, s. 380 Definicja

Zdanie nadrzędne, niezależne od innych zdań, nazywa się zdaniem głównem, a w przeciwstawieniu do niego wszystkie inne zdania, wchodzące w skład zdania złożonego podrzędnie, nazywają się zdaniami pobocznemi.

Szob/1923, s. 380 Definicja

Zdanie główne, którego przeciwstawieniem jest zdanie albo zdania poboczne. [...] Nazwy "zdanie główne" i "poboczne" określają stosunek, w jakim w zdaniu złożonem podrzędne pozostanią zdania zależne od zdań niezależnych.

ZwO/1924, s. 72 Definicja

Zdanie może być: 1) Główne (principal) [...].

2) Współrzędne (coordinada) [...].

3) Zdanie podrzędne czyli poboczne (subordinada), które samo przez się nie wypowiada myśli jasnej i zrozumiałej: zależy przeto od innego zdania, z którym się łączy za pomocą przyimka, spójnika, przysłówka i zaimka, n. p. fazei aos outros aquillo que desejaes que vós façam (czyńcie drugim to, co chcecie, aby wam czyniono).

Gaert/1927, s. 94

Poboczne, p. zdanie III.

Gaert/1927, s. 109 (108-109)

III. Zdania ze względu na budowę: A. ★pojedyncze (proste): [...]. B. ★złożone: 1) części zdania złożonego: a) zdanie ★główne, np. Chłop sieje, b) zdanie ★poboczne: Chłop sieje, by w lecie zbierać plon.

Dor/1958–1969, t. VI, s. 541 Definicja

Poboczny -czni 1. «istniejący obok głównego, zasadniczego; mniej istotny, drugorzędny, uboczny, marginesowy»: [...] ∆ jęz. Zdanie poboczne «zdanie zależne od zdania głównego, będące jego rozwinięciem, zastępujące lub wyjaśniające pewne jego człony»: Zdania poboczne ze względu na to, jaki człon zdania nadrzędnego zastępują, dzielą się na dopełnieniowe, przydawkowe i okolicznikowe, podmiotowe i orzecznikowe. WIECZ. Gram. VIII, 192. Zdanie samodzielne, które nie jest podrzędnym względem żadnego innego, nazywa się głównym; wszystkie zdania podrzędne nazywają się pobocznymi. KRASN. Składnia 215. [...] // L.

Dor/1958–1969, t. X, s. 956

Zdanie [...] 2. «wypowiedzenie, zespół wyrazów wykazujących gramatyczną od siebie zależność, w którym występuje forma osobowa orzeczenia» [...].∆jęz. Zdanie proste, rozwinięte, zdanie pojedyncze, złożone (współrzędnie, podrzędnie), zdanie poboczne (celowe, skutkowe, przyczynowe itp.). Zdanie oznajmujące, pytające, warunkowe. Zdanie bezpodmiotowe. Równoważnik zdania.

Kor/1961, s. 54

Wszystkie działy szeroko rozbudowane posiada jednak dopiero gramatyka J. Muczkowskiego [...].

Propositio descriptiva — zdanie opowiadające [...], obiectum directum — przedmiot bliższy, indirectum — dalszy, appositio — dodatnia, przydatnia (wyd. 2), propositio componens — zdanie spółrzędne (wyd. 2), principalis — przednie, główne, nadrzędne, głównik, subordinata — poboczne, podrzędne, podrzędnik [...].

Kor/1961, s. 69 (68-69)

Składni poświęcona była książeczka S. Gruszczyńskiego.

Terminologia. Propositio simplex — zdanie pierwotne, gołe [...], appositio — przydatnia, apozycyja; propositio componens — zdanie spółrzędne, spółrzędnik, principalis — główne, nadrzędne, głównik, subordinata — poboczne, podrzędne, pobocznik, subiectiva — podmiotowe, obiectiva — przedmiotowe, attributiva — przydatkowe.

Kor/1961, s. 70 (69-70)

Podobną popularność, jaką za czasów Oświecenia zyskał podręcznik Kopczyńskiego, w drugiej połowie dziewiętnastego wieku osiągnęła gramatyka A. Małeckiego [...].

Propositio simplex — zdanie gołe, complexa — rozwinięte [...], attributum adiectivum — przydawka przymiotna; appositio — dopowiedzenie, genetivus — dopełniacz, propositio componens — zdanie współrzędne, copulativa — zwyczajne, adversativa — przeciwstawne, subordinata — poboczne, podrzędne, subiectiva — opisowe, obiectiva — zależne, przedmiotowe (1879) [...].

Kor/1961, s. 73 (72-73)

Obfitą terminologię z zakresu składni zawiera jej właśnie poświęcona a wydana już po ukazaniu się rozprawy Riesa książka A. Krasnowolskiego.

Terminologia. Propositio indicativa — zdanie oznajmujące [...]; appositio — dopowiedzenie, genetivus — dopełniacz, propositio componens — zdanie współrzędne, copulativa — łączne, adversativa — przeciwstawne, principalis — główne, nadrzędne, subordinata — podrzędne, poboczne [...].

Kor/1961, s. 77 (76-77)

Z chwilą uzyskania niepodległości i organizowania na nowo szkolnictwa polskiego przystępując do nauczania języka ojczystego językoznawcy polscy na zjeździe w roku 1921 uchwalili zrąb terminologii gramatycznej [...].

Składnia: [...], okolicznik, przydawka, dopełniacz, dopowiedzenie, związek współrzędny, podrzędny, zdanie złożone współrzędnie, podrzędnie, współrzędne, łączne, przeciwstawne, główne, poboczne, nadrzędne, podrzędne, podmiotowe, orzecznikowe, określeniowe, przedmiotowe [...].

Powiązane terminy