Słownik historyczny
terminów gramatycznych online

tryb oznajmujący
Hierarchia Dzieła

Hasło w cytatach: oznajmujący, oznajmujący tryb, tr. oz., tryb, tryb oznajm., tryb oznaymujący
Język: polski
Dział: Fleksja (współcześnie)
EJP 1991, 363 Definicja współczesna

Tryb jest kategorią fleksyjną czasownika [...]. W obrębie tej kategorii gramatycznej tryb oznajmujący jest jej członem nienacechowanym [...] funkcjonalnie i morfologicznie; formy tego trybu oznaczają zwykle czynność traktowaną jako rzeczywista.

Cytaty

Ant/1788, s. 41

Shall posiłkuje czas przyszły trybu oznájmującégo, przeszły niezłożony, i przyszły trybu życzącégo, kiedy się oznacza przymuszenié, powinność, obowiązek. I tym sposobem w czasie przyszłym trybu oznájmującégo. I shall, Thou shalt, He shall, We shall, you shall, They shall.

Ant/1788, s. 71 (71-72)

Ought jest jednym z czasów przeszłych słowa to owe bydź powinnym: bo to słowo ma ich dwa owed i ought. Piérwszy prawie zawsze jest używanym, kiedy idzie o dług pieniężny lub inny jakiéj rzeczy, w któym przypadku drugi się nie używa; tak dalece, że się zdaje, iż zwyczáj zupełnie go poświęcił trybowi oznajmującemu możność, którego on jest znakiem.

Prz/1792, s. 143

Trybów jest 5: Oznaymujący, Rozkazujący, Życzący, Łączący i Bezokoliczny.

Szum/1809, s. 85 Definicja

Trybów jest w polskim języku 4:

1wszy: Bezokoliczny (Infinitivus), [...].

2gi: [tryb] Oznajmujący (Indicativus), przedstawia on czynność w sposobie oznajmiającym, np. znam, znałem, znałem był, będę znał.

Szum/1809, s. 108

TRYB OZNAJMUJĄCY

Czas teraźniejszy

znam [...].

Szum/1809, s. 116

3cia osoba l. p. trybu rozk. formuje się zawsze z trzeciej osoby l. p. czasu teraźn. trybu oznajm. przez dodanie syllaby niech, np. zna, niech zna; mówi, niech mówi i t. d.

Szum/1809, s. 230

Oznajmujący tryb, modus indicativus.

DwBg/1813, s. 68 Definicja

Słowo ma cztery tryby: oznajmujący, np. jestém; rozkazujący, np. bądź: życzący, np. obyś był; bezokoliczny, np. być.

DwBg/1813, s. 174

Oznajmujący tryb Słów 71.

SkorM/1816, s. 53

Trybów istotnych jest cztery, to jest 1o. Oznajmujący (Indicatif). 2o. Przyczyną będący, czyli skutkujący (causal effectivus). 3o. Życzący (Optativ). 4o. Częstotliwy (frequentiv) i piąty bezokoliczny.

Gddk/1816, s. 122

Czas Teraźniejszy Trybu Oznajmującego. Wyraża rzecz która się teraz staje.

Gddk/1816, s. [219]

[Verborum Modi] Indicativus. [Słow tryby] Oznajmujący.

Jak/1823, t. I, s. 181 Definicja

Jeden [tryb] oznajmującym zwany; (lepiej byśmy go nazwali rzeczywistym) którego używamy na obwieszczenie, że sprawa lub okoliczność jaka prawdziwie i rzeczywiście znajduje się w rzeczy, i do niej całkowicie należy.

Mucz/1825, s. 128 Definicja

Mamy jednakże 1) tryb oznajmujący, którego używamy na obwieszczenie, że sprawa lub okoliczność jaka, prawdziwie i rzeczywiście znajduje się w rzeczy, i do niéj całkowicie należy, np. mój przyjaciel jest pracowitym; ojciec kocha syna.

Rozp/1830, s. 289 Definicja

Tak dodawane, są równie cechą trybu bezokoliczncgo, jak w trybie oznajmującym są cechą 1széj osoby dodawane do pierwiastku litery m, lub am, ę, lub ję, lub uje.

Rozp/1830, s. 327 Definicja

Słowo jadł, powinnoby, podług form zwyczajnych, mieć w trybie oznajmującym jedzie, lecz gdy jedzie pochodzi od jechał, słowo przeto jadł ma tryb oznajmujący nieforemny je.

Bor/1830, s. 40

[...] w 1szej osobie liczby pojedyńczej, Czasu teraźniejszego lub przyszłego, Trybu oznajmującego, jako znam, powiem, umiem.

Bor/1830, s. VIII

Uważałem nadto, iż prócz czterech Trybów dotąd wyrażanych, Bezokolicznego, Oznajmującego, Rozkazującego i Łączącego, są jeszcze w mowie naszej, Warunkowy i Życzący, a co dowiodłem w Przypiskach.

Marc/1833, s. 50

Da żodźey dalinas atmaynose ing kiatures pakalenies, (cztery Tryby.) Pirma ira apznayminanty (Tryb oznaymuiący,) kt: iestem esu.

Rew/1845, s. 36 (35-36)

Gdy w zdaniu znajdują się słowa zmysłowe: widzę, słyszę, czuję, powoniam, smakuję, i t. d. lub umysłowe: twierdzę, wyobrażam, przeczę, sądzę, i t. p. twierdząc, mają po sobie tryb oznajmujący ze spójnikiem, że, jak, bo, a przecząc, mają słowo w trybie życzącym ze spójnikiem: żeby, jakby.

Desz/1846, s. 264 Definicja

W słowach różne są odcienie sądu: raz tylko twierdzimy: że coś było, jest lub będzie; i to nazywa się po gramatycznemu mówić w sposobie (trybie) oznajmującym.

Br/1848, s. 114 Definicja

Tryb oznajmujący, który wyraża działanie bezwarunkowo, to jest że takie działanie jest, było lub będzie [...].

Ryk/1850, s. 89 Definicja

Tryb oznajmujący tak jest nazwany, że przezeń oznajmujemy istnienie lub działanie i razem wskazujemy kto istnieje i działa. Old men forget, Starzy ludzie zapominają.

Kurh/1852, s. 5

Łącznik być, w czasie teraz. tr. oz. wzięty, bywa niekiedy domyślny.

Kurh/1852, s. 33 (33-34)

Z pomiędzy trzech czasów trybu oznajmującego (изъявительное наклонение), teraźniejszy (настоящее время) wyraża, co się dzieje w chwili mówienia; przeszły (прошедшее), co tę chwilę poprzedziło, a przyszły (будущее) oznacza, co po niéj ma nastąpić.

Szt/1854, s. 13

Tryb jest to pewna odmiana słów, stósująca się do pewnych okoliczności, z jakiemi sąd czyli zdanie o rzeczach jest połączone. [...] Mamy ich [...] pięć: bezokoliczny, oznajmujący, warunkowy, łączący i rozkazujący.

Szt/1854, s. 283 Definicja

Tryb oznajmujący jest jasne wyszczególnienie sądu, czyli zdania o przeczy połączonego z okolicznościami czasu, osoby, liczby, rodzaju i t. d.; np. ja widzę, widziałem, będę widział i t. d. [...] Słowo położne w trybie oznajmującym z imieniem wyraźnym lub domyślnym, składa myśl zupełną i zrozumiałą, np. człowiek pracuje.

Szt/1854, s. 284 Definicja

Tryb oznajmujący mieści w sobie czasów: siedm', razem niedokonanych i dokonanych.

Morz/1857, s. 379

Piérwotnik .... Piérwiastek, (osoba trzecia liczby pojedynczéj, rodzaju męskiego, czasu przeszłego, trybu oznajmującego), słowa piérwotnego, niepochodnego.

Łaz/1861, s. 147 Definicja

Tryb oznajmujący wyraża rzeczywiste działanie lub stan podmiotu, np. Rozumny wiele myśli, a mało mówi.

Gr/1861, s. 2

Podobnie orzecznik rzeczowny i przymiotny nie wyraża sam przez się różnicy trybu; bo w przykładzie: Ty dobry, nie można wyrazić różnicy trybu oznajmującego, życzącego, warunkowego, rozkazującego. Abyśmy więc mogli wyrazić różnicę trybu, dodajemy orzecznikowi łącznik być i mówimy: Jesteś doby; abyś był dobry; obyś był dobry; byłbyś dobry; bądź dobry.

Mał/1863, s. 137 Definicja

Tryb oznajmujący (Modus indicativus) [...] wyraża rzeczywistą czynność podmiotu, t. j. taka czynność, która się nie w przypuszczeniu, nie pod warunkiem, ale w istotnéj rzeczywistości przezeń odbywa, odbyła, albo też niezawodnie będzie odbywać.

Malin/1869, s. 552 Definicja

O trybach (modi). Wyráz tryb, z niemieckiego ,,treiben,“ już od niepamiętnych czasów nabył w języku naszym práw obywatelstwa. Znaczenie jego opisuje Słownik Wileński Orgelbranda z r. 1857 za Lindem, jak następuje na str. 1723 łám 2gi. [...] 2. W gramatyce znaczy sposób, odcień sądu, wyrażany końcowemi odmianami słów, lub dodanemi do nich wyrazami: tryb oznajmujący, gdy mówiemy tylko, że coś było, jest lub będzie [...]. Tryb rozkazujący, gdy wymágámy po kim, aby co uczynił, po czym, aby się stało wedle naszéj chęci np. [...]. Tryb bezokoliczny, gdy oznaczámy bytność, czynność sposobem oderwanym bez względu na żádne okoliczności [...]. Tryb życzący, warunkowy, łączący w języku naszym nie mają włásnych ksztáłtów w zakończeniu słów, lecz urábiają się z oznajmującego przez dodanie właściwych wyrazów oznaczających warunek, łączenie lub życzenie [...].

Malin/1869, s. 552 (552-553)

[...] Tryb oznajmujący (modus indicativus) jak w całéj jafeckiéj rodzinie językowéj, tak i w naszym języku nie má żádnego sobie włáściwego znamieniá, jak tego dowodzą wszystkie formy osobowe gramatycznych czasów, náleżących do trybu oznajmującego, o jakich już była mowa w poprzedzających paragrafach, a takiemi są: a) Czas teraźniejszy niedokonany [...]. b) Czas teraźniejszy częstotliwy [...]. c) Czas przeszły niedokonany [...]. d) Czas przeszły częstotliwy [...]. e) Czas przeszły dokonany [...]. f) Czas zaprzeszły niedokonany [...]. g) Czas zaprzeszły dokonany [...]. h) Czas zaprzeszły częstotliwy, (rzadko używany) [...]. i) Czas przyszły niedokonany [...]. k) Czas przyszły częstotliwy [...]. l) Czas przyszły dokonany [...].

Kam/1870, s. 64 Definicja

Tryb oznajmujący wyraża czynność nasza lub drugich bez żadnego rozkazu i wątpliwości, a po prostu opowiada, że coś się dzieje lub stało.

Czep/1871–1872, s. 66 Definicja

Tryb czyli sposób oznajmujący wyraża rzeczywistą czynność podmiotu, t.j. taką czynność, która się przezeń odbywa w istotnéj rzeczywistości, bez żadnych zastrzeżeń, wątpliwości, zależności […].

Lerc/1877, s. 44 Definicja

Tryb oznajmujący wyraża stosunek rzeczywistości i usuwa wszelką niepewność i wątpliwość, np. Nauczyciel chwali ucznia. Ojciec kocha syna. Książka leży na stole. Rolnik orze rolę. Słońce wschodzi i zachodzi.

Mał/1879, t. I, s. 264 Definicja

Tryb oznajmujący (Modus indicativus) [...] wyraża rzeczywistą czynność podmiotu, t. j. taką czynność, która się nie w przypuszczeniu, nie pod warunkiem, ale w istotnéj rzeczywistości przezeń odbywa, odbyła, albo też niezawodnie będzie odbywać.

Mał/1879, t. II, s. 455 Definicja

§. 735. Mamy w języku naszym wiadome nam już trzy tryby: oznajmujący, rozkazujący i warunkowy. Każdy z tych trybów wyraża pewien odrębny stósunek, zachodzący między podmiotem a przypisaną mu czynnością czyli orzeczeniem.

Trybem Oznajmującym wypowiadamy czynności, w stósunku do odnośnego podmiotu rzeczywiste (§.225); Rozkazującym, rozkazane albo zakazane (§. 226); Warunkowym, czynności tylko możliwe, przypuszczone, życzone, zamierzone itp.

Malecz/1882, s. 42 Definicja

Tryb oznajmujący oznajmia, która z trzech osób gramatycznych, i w jakim czasie wykonywa swe działanie, czynność, istnienie, np. uczę się, nauczycie się, będziesz się uczyła: przędę, przedłyśmy, uprzędzie i t.d.

Jes/1886, s. 33 Definicja

Zestawiwszy dwa wyrazy: kupiłem i kupiłbym, widzimy dwie formy jednego słowa, dwa sposoby wyrażenia, dwa tryby. Pierwszy nazywa się trybem oznajmującym, bo wyraża, oznajmia czynność rzeczywistą; drugi nazywa się trybem warunkowym, bo wyraża czynność warunkową, która zależy od okoliczności, warunków.

Grub/1891, s. 39

Польскіе глаголы имѣютъ три наклоненія. 1) Изъявительное tryb oznajmujący, показывающее: кто и когда дѣйствуетъ, т. е. означающее время, лицо, число и родъ; напр. piszę, czytałeś, grała, pojedziemy, będziecie się przechadzali.

Uchw.AU/1891, s. 27

W memoryale p. Kryńskiego czytamy: [...] "W gramatykach, począwszy od Kopczyńskiego, uznano, że imiesłów „osobliwy" na szy tworzy się „od 3-ej osoby liczby pojed. rodz. męskiego, czasu przeszł., trybu oznajm. na ł z poprzedzającą spółgłoską, przyjmując do tego samego zakończenia: szy, n. p. rzekłszy". [...]"

Kr/1897, s. 176 Definicja

Tryb oznajmujący, jeżeli oznajmujemy, stwierdzamy, że czynność pewna odbywa się, odbywała, lub będzie się odbywać; np. pracujecie, uczyliśmy się, napiszesz.

Lor/1907, s. 58

Tryby i klasy czasowników.

„Józef pisze list, Jan już list napisał, a Helena dopiero napisze". W tem zdaniu mamy trzy czasowniki (verbos): pisze, napisał, napisze. Wszystkie trzy są w trybie oznajmującym (modo indicativo), ale każdy w innym czasie (tempo) [...].

Kr/1917, s. 159 Definicja

Tryb oznajmujący, który służy do wyrażenia, że czynność pewna odbywa się, odbywała się, lub też będzie się odbywać; np. pracujecie, uczyliśmy się, napiszesz.

Kon/1920, s. 52 Definicja

§ 101. Tryby.

I) Stanisław bierze książkę do ręki i uczy się zadanej lekcji. [...]

I) Powiadamy, że coś dzieje się lub jest rzeczywiście, pewnie ― tryb oznajmujący.

PolTerm/1921, s. 91

Tryb orzekający, przypuszczający i rozkazujący.

Nitsch/1923, s. 452

Wszędzie tam [...] odnosi się do dwu osób, o których jednak przeważnie można też użyć formy liczby mnogiej, zwłaszcza w trybie oznajmującym [...].

ZwO/1924, s. 35 Definicja

W każdej odmianie mamy pięć trybów — modos:

Indicativo — [tryb] oznajmiający, który wyraża czynność pewną, rzeczywistą: estudo (uczę się) [...].

ZwO/1924, s. 44

I. — Ter - Mieć

Tryb oznajmujący

(Modo indicativo)

Czas teraźniejszy (Presente)

Tenho - mam

Gaert/1927, s. 81

II. Formy słowotwórcze: 1. ★bezokolicznik (infinitivus); 2. ★imiesłów (participium) [...]; 3. ★tryb (modus) oznacza stosunek czynności do rzeczywistości i woli mówiącego: a) ★orzekający (oznajmujący, indicativus).

Kl/1939, s. 78 (78-79) Definicja

Najczęściej używa się trybu oznajmującego, kiedy oznajmia się o czyjejś rzeczywistej czynności (stanie), np. czytam, pisałeś, rozmawiała, leżymy, chorowałyście, napiszą.

Powiązane terminy