Słownik historyczny
terminów gramatycznych online

consonans
Hierarchia Dzieła

Hasło w cytatach: consonantes, consonantium
Język: łaciński
Dział: Fonetyka (współcześnie)

Cytaty

Park/1440 (ok.), s. 8 [66]

Nec autem modo erit necesse post illas litteras molliter prolatas ÿ duplex scribere, sicut hactenus scripsimus in omnibus predictis consonantibus.

[Nie trzeba też już będzie po tych literach wymawianych miękko pisać podwójnego "y", jak to dotychczas pisaliśmy przy wszystkich wymienionych spółgłoskach (Kucała 1985, s. 96)]
Stat/1568, s. [209]

K quoties pro Ku ponitur, consonantem praecedit.

Mora/1592, s. [2] Av [6], [3] A2r [7] Definicja

Quomodo dividuntur Literae? In Vocales et Consonantes. Głośne są názwáne, że dźwięk sámy z siebie dáją, i sámy przez się czytáne być mogą: ále Consonantes nigdy, i tym są od siebie rozne.

KochOrt/1592, s. 45

I Dwojáko, naprzod jáko vocalis, kiedy mowiem nic inszego: potym jáko consonans, Jádam, Jan, Jendrzej.

KochOrt/1592, s. 46

V dwojáko, Vocalis łuská, consonans wagi, Wálenty.

UrsMeth/1592 (1998), s. 310 (G-65)

Vocalis, id est litera Głośnik. Consonans wspołgłośnik. Wiśniewska 1998, 65: Gramatyka. W podręczniku znajdujemy terminy: czas 122, ćcionka (litera) 121, droga (methodus) 151, dwugłośnik (dyphtongus) 127, imię 141, głośnik (vocalis) 310, kropka, punkt 127, odmiana (paradigma) 194, osoba 141, oznaczenie 193, postać, wid (species) 84, prawidła (canon) 143, przedłogi (praepositio) 185, przymiot, przypadek (accidens) 175, rod, rodzaj (genus) 172, słowo (dictio) 144, sposob, prawidło (canon) 184, wspułgłośnik (consonans) 310, zbieranka, złoż (sylaba) B 147.

Jan/1594, s. [23]

Tymże sposobem ma dwoje, ii, jedno prosty wocalisz, drugiè poszło ná consonantem: jáko w tych słowiéch ride, i pioue.

Jan/1594, s. [40] Definicja

Gdzieby sie tráfiło dwoje ii, wespół, jáko w tym słowie, piie, biie, etć. tám już piérwszè, i, własna vokalisz, á drugié już consonans.

Vol/1612, s. [11]

V apud Polonos consonantis naturam nunquam induit, sed vocalis semper manet, etiamsi alia sequatur vocalis, ut uydę/evado.

Rot/1616, s. [30]

Das r, in Polnischer Sprach, wird auch wider der deutschen art, gar offt mit dem z zusammen gesetzet, vnnd also mit ihm vereiniget, daß sie für einen consonantem gleichsam mit einander außgesprochen werden. Alß: rzatko, rząd.

[W języku polskim %r% jest często składane z "z", zupełnie wbrew temu co w niemczyźnie, i jest tak z nim połączone, że razem wypowiadane są jako jedna spółgłoska.]
Rot/1616, s. [50]

v ante et post consonantem, ut u Vnd, vnter, etc.

Rot/1616, s. [50]

v ante et post consonantem, ut u Vnd, vnter, etc.

Kn/1621, s. 49

Brzmiący, Sŏnōrus Tibul. Virg. [...] Sonans Virg. Ovid.| Consonans. Cicer. Consonantiora, grandiora, leniora in oratione, s. verba. Tinnŭlus Quint. Catulus. ὁ ἔυηχος [ho éuēchos], ἠχήεις, [ἠχή]εντος [ēchḗeis, ēchḗentos]. ἠχετικὸς [ēchetikòs], εὔηχητος [euḗchētos], φωνιτικὸς [phōnitikòs], ἔυφωνος [éuphōnos].

Kn/1644 (I wyd. 1626), s. 876 (Index: 36)

W Polonica litera seu V geminatum, Consonans est, & dictio, nempè Praepositio, quae tamen quia sola pronuntiari non potest, sola etiam separatim scribi non deberet, cùm sit Praepositio Inseparabilis. ut & Z.

Men/1649, s. 2

Hae omnes literae molles seu accentu notatae hoc peculiaris habent, quod non admittant post se nullam vocalem nisi mediante i, quod i coalescit in unam syllabam cum sequente vocali et praecedente consonante.

Gut/1668, s. 14

Die Geschlechtendung endet sich auff einen Mitstimmer (Consonantem) nur das endende a des Stammwortes (Thematis) weggeworffen.

[Dopełniacz kończy się na spółgłoskę, tylko trzeba wyrzucić a kończące temat. ]
Gut/1669, s. 26

Mitstimmer / Consonans, Społbrzmiąca.

[Spółgłoska]
Sty/1675, s. 21 (21-22)

L, M, N, R, Te cztery Consonantes gubią niekiedy wokał ostátniej sylláby w słowie, ták przed wokałem, jáko i przed Konsonántem, a przed Vocalem bywa Consonans Apostrofem náznáczona, przed Comma záś to jest, przed takiem znákiem, w periodzie, záchowują sobie w cále ostátne wokáły [...].

Malcz/1687, s. 10

Wann sich aber der Nominativus auff einen andern Consonans endiget [...].

[Jeśli mianownik kończy się na inną spółgłoskę [...].]
Malcz/1687, s. 49

Wenn aber nicht viel Consonantes im folgenden Wort stehen/ so werden sie gesetzet/ wie sie lauten/ als: Zpolá/ vom Felde/ und nicht Zepolá.

[Jeśli w następnym wyrazie nie ma dużo spółgłosek, to stosuje się je [przyimki] w takiej formie, jak pierwotnie brzmią, np. z pola, a nie "ze pola".]
Woy/1690, s. 6

Possessiva derivativa in consonantem terminata, ut sunt oycow, mátczyn, bratow &c. saltem in f[eminino] g[enere] assumunt a.

Mich/1696–1700 ok., s. 15

Die aber auff einen Consonantem oder i außgehen.

[Które kończą się na spółgłoskę lub i.]
Mich/1696–1700 ok., s. 22

Adjectiva, die auff ein wy außgehen / und vor dem wy stehet ein Consonans, haben den Comparativum auf ieyßy / als: trzeźwy / nüchtern / trzeźwieyßy / nüchterner.

[Przymiotniki, które się kończą na wy i przed tym wy występuję spółgłosa, mają w stopniu wyższym ieyßy, np.: trzeźwy / nüchtern - trzeźwieyßy / nüchterner.]
Raph/1698, s. 4

U wird in der Polnischen Sprache niemals ein Consonans.

[W języku polskim u nigdy nie jest spółgłoską.]
Raph/1698, s. 25

Die Nomina so in ka, la und ła ausgehen, wenn sie vor der letzten Sylbe einen Consonantem haben [...]

[Rzeczowniki kończące się na -ka, -la oraz -ła, jeśli mają spółgłoskę przed ostatnią sylabą [...].]
Raph/1698, s. 25

Die Nomina so in ka, la und ła ausgehen, wenn sie vor der letzten Sylbe einen Consonantem haben [...]

[Rzeczowniki kończące się na -ka, -la oraz -ła, jeśli mają spółgłoskę przed ostatnią sylabą [...].]
Duch/1699, s. 3 Definicja

Litery co wespoł z drugą literą brzmią álbo consonantes te są, B, c, d, f, g, j, l, m, n, p, q, r, s, t, v, x, z.

Mon/1722, s. [22]

Unter den Buchstaben, die man Consonantes heisset, werden drey harte Buchstaben genannt, nemlich das ż mit dem Punct, wie auch c und s wenn sie das z neben sich haben: cz, sz.

Mon/1722, s. [22]

Nach dem g, k, l, und allen gelinden Consonantibus folget allezeit i nimmer y.

Mon/1722, s. [51]

Nach diesem aber diejenige, so auf einen Consonantem ausgehen.

Mon/1722, s. [58]

Wenn vor dem ka, la, und ła ein Consonans oder Diphthongus, so aus zwei Vocalibus bestehet, sich findet.

Cell/1725, s. 1 Definicja

LITERAE. Litery, w łácińskim Języku, są też sáme Ktore i u Polakow, wyjąwszy w, y ł: Ktorego łácinnicy nie máją, i, K: ktorego rzadko zázywáją. [...] Dzielą się, ná Vocales, przez się: Sámobrzmiące, A. E. I. O. V. do ktorych też należy, Y, w Słowách z Grecczyzny pochodzących; i ná Consonantes, Wspołbrzmiące, jákowe są inne wszystkie.

Kon/1759, s. 12

Jak dzielą się litery względem Etymologii? Dwoiáko, to jest ná Vocales y Consonantes.

Gott/1766, s. 11

Consonantes, Społbrzmiące litery.

Fook/1768, s. 2 (1-2) Definicja

On nomme les autres Lettres Consonnes, ou Consonantes á cause qu'elles ne donnent point de son d'elles mêmes.

[...]

Inne Litery zowią się Consonantes, lub consonae, ponieważ przez się same nie brzmią.

Gott/1774, s. 15

Consonantes, Społbrzmiące litery.

Lub/1778, s. 5

Dzielą się Rossyjskie Litery na Samobrzmiące (Vocales), Zgodnobrzmiące (Consonantes) i Nieme (Mutae).

Kop/1785, s. 135

To pilnie czyniąc, łatwo postrzéc można, jak się przyrodzonym ruchem stroi, że tak rzekę, i urábiá piszczałka gotowá na wydanié Samogłosek i Spółgłosek (Vocalium i Consonantium).

Gott/1787, s. 3

Te wszystkie głoski są albo Vocales, czyli Samogłoski albo Consonantes czyli Spółgłoski [...].

Gott/1787, s. 12

Consonans spółgłoska.

Gott/1794, s. 43

Consonantes, Spółgłoski.

Cas/1797, s. 9

An und für sich betrachtet, können die oben beschriebnen Lauter und Buchstaben entweder schon ganz allein einen Laut und Sylbe ausmachen, und heißen daher Vocales (Vocale, Selbstlauter); oder sie sind von der Natur, daß man sie blos vermittelst eines Vocals vernehmlich machen kann, welche darum Consonantes (Mitlauter) genannt werden.

[Powyżej opisane głoski i litery mogą właściwie samodzielnie stanowić dźwięk i sylabę, nazywają sie wtedy Vocales (Vocale, samogłoski); lub też mają taką naturę, że można je wypowiedzieć na głos tylko z pomocą samogłosek, dlatego nazywane są Consonantes (spółgłoski).]
L/1807–1814, t. V, s. 355

SPÓŁGŁOSKA, -i, ż., consonans. Kpcz. Gr. 1, 4. [...]; oppos. samogłoska.

Szum/1809, s. 8

Na ile głównych i niższych, gatunków dzielą się głoski i głosy polskie? — Jak się wymawiają one w wyrazach? i po których się pisze i, j , y?

Wszystkie głosy polskie dzielą się na dwa główne gatunki: na samogłoski (Vocales) i spółgłoski (Consonantes).

Szum/1809, s. 231

Spółgłoska, Consonans.

Prz/1816, s. 24

Reśtujące 18 bukw zową się Społgłoskami (Consonantes) dlatego, iż żadna nie może być na ucho słyszaną, bez przybrania jednej z Samogłosek przed sobą, lub za sobą, z ktorą się razem w spolnym tonie wygłasza, a sama przez się, jako w wyosobnieniu, jest niemą, bo, tylko z Samogłoskami zstaje się głośną, nie stanowi nigdy żadnej złogi w słowie; a jeżli też znaczy przez się słowo, jak w przedzakach k, w, z, to każda, albo oddzielnie wygłaszać się musi z podłączoną Samogłoską, potrzebną do wydania na ucho tych samych przedzakow bez rządu: ku, we, ze, albo łączyć się ze złogą następującego, od nich rządzonego słowa, i dopiero z Samogłoską, w tej zlodze brzmiącą, czy się bezśrednio na niej opiera, czy przez drugie Społgłoski od niej jest odgrodzoną, w jednym spolnym tonie bydź usłyszaną, np. ksobie , w oknie, z troską itd.

Gddk/1816, s. [218]

Litera. Głoska. Vocalis. Samogłoska. Notata. Kreskowanie. Diphtongus. Dwugłoska. Consonans. Społgłoska.

Mał/1863, s. 19

Spółgłoskami (consonantes) nazywamy takie głoski, które ażeby wymówić, nie dość jest tylko otworzyć usta i wydać ze siebie głos, ale prócz tego trzeba jeszcze użyć i poszczególnych narzędzi mówienia, jakiemi są gardło, język, podniebienie, żeby i wargi.

Mał/1879, t. I, s. 8

Cały zasób wymienionych powyżéj głosek abecadła naszego rozpada się na dwa główne działy: na samogłoski i na spółgłoski (vocales — consonantes).

Rozw/1923, s. 159

ń + consonans

Łoś II/1925, s. 204

Niekiedy wyraz przez swoje znaczenie terminu technicznego okazuje świeże pochodzenie, np. najstarszą zapisaną nazwą spółgłoski jest przeźwięczywa — consonans w Mm. [Mammotrept z r. 1471, MPKJ V 120], jako wymawianej bez dźwięku, właściwego samogłosce, albo też w znaczeniu części zgłoski, wziętej bez samogłoski, którą analogicznie możnaby nazwać *źwięczywą; może twórca tego wyrazu uważał go za przymiotnik, podobny budową do innych przez niego użytych: włościwy, zazdrościwy.

Gaert/1927, s. 78

Consonans, p. spółgłoski.

Gaert/1927, s. 100

Spółgłoski (consonantes) rozróżniamy: A. Ze względu na miejsce artykulacji: ★wargowe (bilabialne, dwuwargowe), ★wargowo-zębowe (labialno-dentalne), ★przedniojęzykowe: ★zębowe (dentalne) i ★dziąsłowe (alweolarne), ★średniojęzykowe, ★tylnojęzykowe (gardłowe, gutturalne).

Powiązane terminy