osoba trzecia

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Don/1595
• Don/1649
• Sty/1675
• Duch/1699
• Mal/1700
• Dąb/1759
• Klecz/1767
• SzyGram/1767
• Fook/1768
• SzyPocz/1770
• Nał/1774
• Lub/1778
• Ant/1788
• Prz/1792
• Don/1795
• Szum/1809
• DwBg/1813
• Gddk/1816
• SkorM/1816
• Jak/1823
• Mucz/1825
• SkorM/1828
• Bor/1830
• Rozp/1830
• Rew/1845
• Desz/1846
• Br/1848
• Such/1849
• Ryk/1850
• Kurh/1852
• Szt/1854
• Morz/1857
• Gr/1861
• Łaz/1861
• Mał/1863
• Malin/1869
• Kam/1870
• Czep/1871–1872
• Lerc/1877
• Mał/1879
• Malecz/1882
• Oż/1883
• Jes/1886
• Uchw.AU/1891
• Kr/1897
• Król/1907
• Lor/1907
• Kr/1917
• Łoś/1918
• Kon/1920
• PolTerm/1921
• Król/1922
• Nitsch/1923
• Szob/1923
• ZwO/1924
• Gaert/1927
• Kl/1939
• Kor/1961

Osoby trzeciej, rodzáju wszelkiego, obojej liczby [...] swoj, sobie się od siebie. Personae tertiae, generis omnis, utruiusque numeri [...] sui, sibi se à se.

A w wielkiej [...] do wtorej i trzeciej osoby miłuj niech miłuje.

Et pluraliter [...] ad secundam et tertiam personam, ama amet.

Personae tertiae, generis omnis, utruiusque numeri [...] Sui, sibi se à se. Osoby trzeciej/ rodzáju wszelkiego/ obojej liczby [...] Swoj sobie się od siebie.

Et pluraliter [...] ad secundam et tertiam personam, ama amet.

A w wiel[kiej] [...] do wtorej i trzeciej osoby/ miłuj niech miłuje.

Pioüere Deszcz pádáć, Impersonale Neutrum, tylko ma trzecią osobę w máłej liczbie, we wszystkich osobách, i czásách [...].

Godniejsza jest pierwsza osobá, niż wtora, wtora niż trzecia.

Słowo [...] Nieosobisté po Fr. Impersonnel jest, któré sie tylko przes trzecią osobę náchyla.

Toż czyni w trzeciej osobie czasu teraźniejszego, sposobu skazującego w małej liczbie słow, ktorych thema jest ná dre, gdy zá tą, trzecią osobą idzie wokala.

Na przykład Ja w Polskim języku znaczy pierwszą Osobę: w Niemieckim: tak Ich, w Polskim znaczy trzecią osobę w wielorakiej liczbie, w Niemieckim znaczy pierwszą Osobę w liczbie szczegulnej.

ł po d najczęściej się omija w trzecich osobach werbow w czasie przeszłym liczby małej, jako: wyszed zamiast wyszedł, zblad zamiast zbladł.

ROZDZIAŁ VI. O ZAIMKU [...] P. Co jest Zaimek czyli Pronomen? O. Jest słowo kładące się za imie, i wyrażające jaką osobę albo rzecz do niej należącą, nap: co by się miało mowić: Piotr to uczynił, można powiedzieć: On to uczynił. On tedy jest zaimek, bo się tu kładzie za imie Piotra, i wyraża trzecią osobę.

Le première personne est censée plus noble que la seconde, la seconde plus noble que la troisième.

[...]

Pierwsza osoba zacniejsza jest niż druga, a druga niżeli trzecia.

Na ośtatek: we wszystkich Osobach werbow [...] à w trzeciej Osobie czasu teraźniejszego i przyszłego wielkiej liczby [...].

PRZYKŁAD II. Zaimku trzeciej Osoby. L. P. M. on, ona, ono.

Ю. zamiast Я. w trzeciej osobie wielkiej liczby terazniejszego i przyszłego czasu wtorego sprzężenia (praesens et futurum tempus secundae conjugationis) nieporządkowie używa się: строютЪ, zamiast строятЪ, budują.

Th. [...] W trzeciéj osobie słów liczby pojedyńczéj brzmi jak z np. he loveth kochá hi lowz lecz téraz pisze się tu s miasto th.

Słowa trzecioosobowe. Słowa wtrzeciey tylko osobie czasowane przez swe czasy i tryby w używaniu są następujące.

Głoska ą pisze się:

1) W trzeciej osobie, liczby mnogiej, w każdej formie czasowania.

Głoska ę pisze się:

1) W pierwszej osobie we wszystkich formach czasowania; wyjąwszy pierwszą formę, np. daję, piszę; (w 3ciej osobie pisze się e, np. daje, pisze.)

Jeżeli 3cia osoba kończy się na a, na ten czas dodaje się y , np. zna, znak; dawa, dawaj.

[Słowa są] nieosobisté, gdy nié mają ani wyraźnie, ani domyślnie imiénia lub zaimka osoby, która jest czém, albo co robi, i przeto téż nie odmieniáją się przez wszystkié osoby, ale jedno tylko ma­ją zakończénié na osobę trzecią, np. bywá, czyni się.

Osób jest trzy, to jest: trzecia, prathama paruszah np. on; druga madjama parusza, średnia np. ty i pierwsza utama purusza, szlachetna np. ja, my.

Słowa Nieosobiste tylko się Czasują w trzeciej Osobie w Liczbie małej na przykład: il convient, przystoi.

Zaimki które wyrażają trzy osoby: która mówi, do której i o której lub o czém, zowią się osobiste: i tych jest trzy: na wyrażenie osoby mówiącej, którą zowiemy pierwszą, służy Zaimek ja, a jeśli takich jest więcej osob, my. Osobę drugą nazywaną, do której się mówi, wydaje zaimek ty, kiedy takich jest więcej nad jednę, wy, osobę o której jest mowa, którą zowiemy trzecią, wyraża Zaimek on, jednę; oni więcej nad jednę.

[...] wyraz णद् nad', podają jako pierwiastek dźwięk oznaczający, którego np: trzecia pojedyncza osoba czasu teraźniejszego नदति nadatî, nie zaś णदति nadati pisze się.

Wszyscy nowsi grammatycy przekonali się oczywiście, że tematem trybu rozkazującego, jest 3a osoba liczby pojedynczéj czasu teraźniejszego w czasownikach niedokonanych, czyli przyszłego w czasownikach dokonanych.

Że 3cia osoba może być tematem odmian przez osoby i liczby, mamy tego dowód w języku polskim, równie jak we wszystkich językach wschodnich;[...]

By samo, lub z innemi spojnikami kładzie się [...] a to do osoby 3ciej liczby pojedyńczej lub mnogiej, stosownie do rodzajów, liczb i osob, dodając Przyrostki słowowe, m, ś, śmy, ście, co wszystko kształtuje Tryb Warunkowy, Łączący, i Życzący.

NB. Spójniki: żeby, aby, gdyby, bogdajby, tworzą tryb życzący, którego właściwie nie mamy w polskim języku [...]; jak życzącego, bo oba składają się ze spójników, z tą atoli różnicą, że spójnik: żebym, abym, gdybym, i t. d. kładziemy przed czasem przeszłym niedokonanym, lub dokonanym trybu oznajmującego, osoby 3ciéj, liczby pojedynczéj lub mnogiéj, jak np. Błagał, błagali, ubłagał, ubłagali.

Kiedy człowiek zaczął mieć potrzebę mówienia i o nieobecnych osobach lub przedmiotach oraz przywykać od oderwanych wyobrażeń, utworzył nowy zaimek osobisty trzecią osobę: on. A że w nieobecnych potrzeba było dla wyrazistości oznaczyć: czy to był mężczyzna, czy niewiasta, czy wreszcie niemowlę, dziécię? przeto naprowadziło to na odróżnienie rodzajów i w tym zaimku. I stąd powstały w naszym języku trzy rodzaje męzki on dawniéj ony, żeński ona, nijaki ono.

Zaimki osobowe są te, które oznaczają osoby. Takiemi są: Ja, ty, on. Ja oznacza osobę, która mówi, ty osobę do któréj się mówi, on osobę, o któréj się mówi. Ja nazywamy osobę piérwszą, ty osobę drugą, on osobę trzecią.

W zakończeniach es rzeczowników liczby mnogiéj, i słów w trzéciej osobie liczby pojedyńczéj czasu teraźniejszego, w których się wymawia jak i, przez wyjątek od prawidła (Il. 1.).

Przypadek 1 Osoby 3. he, on, she, ona, it, ono.

Niekiedy osoba druga trybu rozkazującego, używa się zamiast trzeciéj.

Na znak uszanowania, niekiedy w potocznej mowie używa się słowo w osobie 3 zam. 2.

Jeżeli rzeczowniki lub zaimki wyrażają rozmaite osoby grammatyczne, słowo zgadza się z 1szą, bez względu na 2gą i 3cią; gdy zaś 1sza nie wchodzi do przedmiotu zdania, słowo w 2giéj osobie kłaść należy. Podług tychże zasad zgadzają się przymiotniki i słowa, gdy jeden z rzeczowników, z któremi je zgodzić należy, kładzie się w przypadku 6tym z przyimkiem z.

Również niestosowne bywa użycie przymiotników ukazujących tenże, takowy i t. p. w miejscu zaimka osoby trzeciéj.

Do każdego sądu czyli zdania wchodzą ludzie czyli osoby, którzy takowe o rzeczach wydają; to samo dzieje się przy odmianie słów przez osoby; istotnie wchodzi ich tam trzy: piérwsza która mówi, może się nazwać czynną, druga do któréj jest mowa, może się nazwać nijaką, trzecia o któréj jest mowa, może się nazwać bierną.

Dotychczasowa osoba trzecia, powinna zająć piérwsze miejsce, jako pierwiastek sprawomianu i jako naczelnica osób, a obok porządku zmienić zarazem wypada tytuł.

Posługa piérwsza omowna. Osoba trzecia. Posługa druga tykająca . Osoba druga. Posługa trzecia osobista . Osoba piérwsza.

[…] W szczególności nie przemieniają się a, o w e: a). W rzeczownikach zakończonych na ana, anin, ano, ona, ono, tudzież w przymiotnikach i imiesłowach, jeżeliby te ostatnie brzmiały tak, jak 3. osoba czasowników, np. zmiana, zmianie, piana, pianie [...].

[...] Gdy rodzaje i osoby podmiotów są różne, zgadzamy orzecznik z rodzajem i osobą przedniejszą; osoba męska przedniejsza jest od osoby żeńskiéj i od rzeczy, czyli końcówka osobowo-męs. przedniejsza jest od końcówki rzeczowéj, osoba 1sza przedniejsza od 2iéj, a 2ga od 3éj (jak w łać.), np. Mąż i żona byli temu bardzo przeciwni [...].

Jeżeli w zdaniu znajduję się kilka podmiotów żywotnych a jednym z nich jest rzeczownik osobowy męski, kładzie się orzecznik w liczbie mnogiéj w rodzaju męskim, w osobie przedniejszéj; przedniejszą zaś jest osoba pierwsza od drugiéj, druga od [osoby] trzeciéj; n. p. Ja i ty jesteśmy dzisiaj zatrudnieni. Ty i brat zwiedzicie góry karpackie. Ojciec i matka powrócili z podróży.

[...] Nareszcie są zajimki oznaczające osoby, zwiérzęta i rzeczy, o których mówim, jako to: on, ona, ono, ten, ta, to itd., które jako i same jimiona rzeczowne lub przymiotne, których miejsce w mowie zastępują, są pod tym względem wyrazami osoby 3éj, tak, że ściśle rzecz biorąc, same tylko zajimki oznaczające 1szą i 2gą osobę, tak w liczbie pojedynczéj, jako i mnogiéj, jako to: ja, ty, my, vy są zajimkami osobistemi [...].

[...] Widoczną jest rzeczą, że starosłowiański i polski język do spájaniá słów jednego i tego samego słowa użył dwu spójek, to jest spójki o, odpowiedniéj sanskryckiéj spójce a, w 1éj osobie liczby pojedynczéj i w 3éj osobie liczby mnogiéj, w j innych zaś osobach tegoż samego słowa użył spójki jotowanéj je odpowiedniéj sanskryckiéj spójce ja [...].

Słowa należące do formy 2-éj i 3-éj w pierwszéj osobie liczby pojedyńczéj mają zawsze ę, a nigdy e, które wyłącznie tylko w 3-éj osobie liczby pojedyńczéj się używa.

P. Ile osób rozróżniamy w mowie? O. Trzy: pierwsza ja, która mówię; druga ty, który mię słuchasz, trzecia on albo ona, o której ja mówię. Osobę pierwszą liczby mnogiéj formujemy dodając końcówkę my, do trzeciéj osoby liczby pojedyńczéj. [...] osoba 1-a kończy się na m, np. słucham, 2-a na sz, np. mówisz, 3-a stosownie do jednéj z 3 form.

[…] Wyrażenia bierne obcych języków rozmaicie oddajemy. I tak […] albo je na czynne przerabiamy […]. Albo używamy imiesłowu biernego na ny, ty ze słowem być, bywać, zostać […]. Albo przez użycie słowa zaimkowego w trzeciéj osobie liczbie pojedyńczéj albo mnogiéj [...]. Albo używając słowa nieosobiście w czasie teraźniejszym i przeszłym w trzeciéj osobie liczby mnogiéj, a w czasie przeszłym imiesłowu biernego rodzaju nijakiego liczby pojedyńczéj na no, to z biernikiem zaimka lub istotnika [...].

III. osoba (jes-t) jest także jedynym i ostatnim przykładem uchronionéj jeszcze końcówki t, pierwotnie ti, tь, na którą, się niegdyś (jak w starosłowiańskiém) kończyły wszystkie formy trzeciéj osoby liczby pojedynczéj, np. idziet, pieczet itp. To znamię osoby trzeciéj straciliśmy więc w konjugacyi naszéj.

P. Ile jest osób gramatycznych? O. Osób gramatycznych jest trzy na liczbę pojedyńczą i trzy na liczbę mnogą; osoba 1-sza jest ta, która mówi: ja, my; 2-ga, do któréj się mówi: ty, wy; 3-cia o któréj się mówi: on-a-o, oni-e; za osobę trzecią uważa się wszelka rzecz, o któréj jest mowa, np. Ja nauczyłam się wszystkiego, a wy umiecie już swoje lekcye? Tu wyrazy wszystko, lekcye są osobą 3-cią.

Ja nauczyłam się wszystkiego, a wy umiecie już swoje lekcye? Tu wyrazy wszystko, lekcye są osobą 3-cią.

Jednak radzę trzymać się lepiej tych wzorów powyższych tj. czasu teraźniejszego i dokonawczego przyszłego, osoby trzeciej z liczby pojedynczej; te wykazują bowiem dokładniej różnicę prawideł.

Mówiąc o kuzynku swoim (który względem ciebie jest tu osobą 3-cią) powiesz: czyta.

3. ,, [osoba]: jest

Zaimek osobisty 3-éj osoby.

W dalszych atoli przypadkach przybiera zaimek: co, stowny przypadek od zaimka trzeciéj osoby (on, ona, ono).

Czasowniki (słowa) odmieniają się przez osoby i liczby; np. liczba pojedyncza 1-a osoba pracuję, 2-a osoba: pracujesz; 3-a osoba: pracuje.

L. pojed.

Osoba 3. jest

Czas teraźniejszy lub przyszły dokonany.

(podstawą, odmiany tych czasów jest temat, (występujący w trzeciéj osobie liczby pojedynczéj) — do którego dodajemy końcówki osobowe).

Gdzie zaś 3-cia osoba licz. pojedyńczéj ma: e, tam téż piszemy i liczbę, mnogą przez e.

W memoryale p. Kryńskiego czytamy: [...] "W gramatykach, począwszy od Kopczyńskiego, uznano, że imiesłów „osobliwy" na szy tworzy się „od 3-ej osoby liczby pojed. rodz. męskiego, czasu przeszł., trybu oznajm. na ł z poprzedzającą spółgłoską, przyjmując do tego samego zakończenia: szy, n. p. rzekłszy". [...]"

3-cia osoba l. mn. miała w epoce prasłowiańskiej zakończenie -nt-, którego nosowe n łącznie z poprzedzającą samogł. o osnowy utworzyło nosowe ą.

Dla osoby 3-ej używa się w dzisiejszym języku forma opisowa, złożona z wyrazu niech lub niechaj (formy rozkaźnika od słowa niechać) i z 3-ej osoby czasu teraźniejszego trybu oznajmującego danego słowa; np. niech niesie, niechaj wiezie.

Forma osoby 3-ej jest (stsł. jestъ) stanowi jedyny przykład słowa polskiego z zakończeniem pierwotnym t; we wszystkich innych słowach w języku polskim przestało się ono wymawiać jeszcze w epoce przedpiśmiennej.

ą [...] w koniugacji: w osobie 3. l. m. wszelkich słów (czasowników), a więc: niosą, biorą, piszą, słuchają itd. oraz w imiesł. r. m. czynnych przeszłych; żął, ciął, ciągnął itd., w imiesł. teraźniejszych wszelkich czasowników: będąc, nosząc, mając itd., w imiesł. czynnym zaprzeszłym nieodm.; zażywszy, wziąwszy i w imiesł. czynnym ter. będąc, będący a e.

Zaimki osobowe (pronomes pessoaes) są: eu ja, tu ty, elle on, ella ona, nós my, vos wy, elles oni, ellas one. Przypadkowanie ich jest następujące:

1-sza osoba. [...]

2-ga osoba. [...]

3-cia osoba. [...]

Zaimek zwrotny. Formy grzeczności.

Polskie się nazywa się zaimkiem zwrotnym (pronome reflexivo, x – ks). W języku portugalskim tłomaczy się przez se, jeżeli się zwraca do trzeciej osoby; ale gdy się zwraca do osoby pierwszej lub drugiej, tłomaczy się zaimkami osobowemi me, te, nos, vos; na prz.:

on się umył — elle se lavou, ona się umyła — ella se lavou, [...], ale: ja się umyłem — eu me lavei, ty się umyłeś — tu te lavaste, [...].

Dla oznaczenia osoby lub przedmiotu, o którym się coś mówi (osoba 3-cia), niema zaimka osobowego; w tym znaczeniu używa się zaimka wskazującego: on, ona, ono w liczbie pojedynczej, oraz oni, one, one — w liczbie mnogiej.

Takie np. formy, jak: dom; widzi, da (osoba 3-cia), które napozór przedstawiają czystą osnowę, albo nawet pierwiastek, nie są formami pierwotnemi, ale kiedyś (w języku staropolskim, albo też jeszcze dawniej) miały właściwe końcówki, które z czasem zanikły.

Osnowę czasu teraźniejszego (osnowę teraźniejszości) tworzy pierwiastek w połączeniu z pewnym przyrostkiem (-e, -je, -nie, -i...). Poznaje się ją w trzeciej osobie czasu teraźniejszego; tak np. wiezie-, ciągnie-, czyni-, tworzy- są to osnowy teraźniejszości słów: wieźć, ciągnąć, czynić, tworzyć.

Także gdy do niej przemawiamy w trzeciej osobie np. Szanowny Panie, czekam Go jutro.

Ponieważ mamy trzy osoby (ja, ty, on) i dwie liczby (liczbę pojed. i mnogą), rozróżniamy zatem w odmianie czasownika trzy osoby i dwie liczby.

Osoba pierwsza: (ja) piszę, czytam, widziałem;

osoba druga: (ty) piszesz, czytasz, widziałeś;

osoba trzecia: (on) pisze, czyta, widział.

Końcówki czasu teraźniejszego są zatem następujące:

Liczba pojedyncza, osoba I m albo ę (ję),

[Liczba pojedyncza, osoba] II sz [albo] esz (jesz),

[Liczba pojedyncza, osoba] III ― [albo] e (je), [...].

Osoba pierwsza, druga i trzecia.

Strona czynna. Tryb orzekający. Czas teraźniejszy: l poj. 1 osoba: piszę, 2 osoba: pisz-esz, 3 osoba: pisze [...]

Strona czynna. Tryb orzekający. [...] Tryb przypuszczający [...] Tryb rozkazujący. 1 osob. -, piszmy, 2 osob. pisz, piszcie, 3 osob. niech pisze, niech piszą.

Toteż z całego tego pasa przejściowego za polskie uchodzić mogą tylko Tworków i Bieńkowice, gdzie w związku z polskiem poczuciem narodowem przejęto mnóstwo wyrazów w formie polskiej, zwłaszcza z nosówkami, z g, z brakiem rzadziej z dyspalatalizacją samogłosek a palatalizacją spółgłosek, np. końcówka 3 os. l. mn. -ům [...].

Osoba trzecia, o której mówimy:

Liczba pojedyncza:

elle, ella - on, ona [...].

Formy fleksyjne: czasownik właściwy (★słowo osobowe, verbum finitum); osoby, wyrażające stosunek podmiotu czynności do osoby mówiącej: ★osoba pierwsza, druga, trzecia.

Zupełnie inaczej wygląda ona w gramatyce włoszczyzny A. Styli [...].

Coniugatio — złączanie [...]; participium — uczęstnictwo, tempus praesens — czas teraźniejszy, praeteritum — przeszły, plusquamperfectum — więcej niż, barzo (s. 90) doskonały, futurum — przyszły, persona prima — osoba (s. 20), persona pierwsza (s. 20), secunda — wtóra (s. 216—217), tertia — trzecia (s. 20), verbum personale — osobiste (s. 216).

Nie spełniała tych postulatów nie w tym zresztą celu wydana gramatyka F. Menińskiego. Zrealizował je dopiero F. D. Duchênebillot.

Terminologia [...].

Coniugatio — koniugacyja [...]; participium — uczestnictwo; tempus praesens — czas teraźniejszy, praeteritum — przeszły, plusquamperfectum — więcej, barziej (s. 73) niż doskonały, futurum — przyszły, persona prima — persona, osoba pierwsza, secunda— druga, tertia — trzecia.

Przeprowadzona jej krytyka w stosunku do Duchênebillota budzi ciekawość, jak wyglądała ona u samego Malickiego, bo każe się spodziewać u niego i pod tym względem szeregu zmian.

Terminologia. Litera vocalis — wokala [...].

Coniugatio — koniugacyja [...], persona prima — osoba pierwsza, secunda — druga, tertia — *trzecia, verbum personale — osobiste*.

Daleko więcej rodzimego słownictwa gramatycznego zawierał z natury rzeczy przeznaczony dla Szkoły Rycerskiej podręcznik W. Szylarskiego [...].

Coniugatio — koniugacyja [...]; participium — uczestnictwo, tempus praesens — czas teraźniejszy, praeteritum — przeszły, futurum — przyszły, persona prima — osoba pierwsza, secunda — druga, tertia — trzecia, verbum personale — osobiste.

Najlepsze jednak świadectwo spopularyzowania się już rodzimej terminologii gramatycznej, i to po szkołach, daje konsekwentnie ją stosująca gramatyka francuszczyzny S. Nałęcz-Moszczeńskiego [...].

Coniugatio — sposobienie [...], participium — uczestnictwo, ucześnictwo, tempus praesens — czas teraźniejszy, przytomny (s. 79), praeteritum — przeszły, plusquamperfectum — (już) dawno przeszły, więcej jak doskonale przeszły, więcej jak, niż doskonały, futurum — przyszły, persona prima — osoba pierwsza, secunda — druga, tertia — trzecia, verbum personale — osobiste (s. 202).

Dla rosyjskiego napisał go [podręcznik] M. Lubowicz [...] .

Coniugatio — sprzężenie [...], participium — uczesnictwo, tempus praesens — czas teraźniejszy, praeteritum — przeszły, plusquamperfectum — dawno przeszły, futurum — przyszły, persona prima — osoba pierwsza, secunda — druga, tertia — trzecia, verbum personale — osobiste.

Fakultatywności rodzimej terminologii gramatycznej położył tamę podręcznik polszczyzny O. Kopczyńskiego [...].

Coniugatio — czasowanie [...], tempus praesens — czas teraźniejszy, praeteritum — przeszły, plusquamperfectum — zaprzeszły, futurum — przyszły, persona prima — osoba pierwsza, secunda — druga, tertia — trzecia, verbum personale — osobiste.