Słownik historyczny
terminów gramatycznych online

akcent wzmocnienie sylaby
Hierarchia Dzieła

Hasło w cytatach: akc., akcént, akcenty
Język: polski
Geneza: łac. accentŭs 'przycisk, ton'
Dział: Fonetyka (współcześnie)
EJO 1999, s. 22 Definicja współczesna

Akcent. Uwydatnienie sylaby w wypowiedzeniu za pomocą środków fonicznych: siły, wysokości tonu lub iloczasu, bądź też za pomocą kombinacji tych czynników.

Cytaty

Tr/1764, s. 5 Definicja

Akcent, w wymowie, natężanie. Thon-Zeichen in der Ausʃprache. accent.

Nał/1774, s. 123 Definicja

P. Co rozumiesz przez to Akcenty? O. Rozumiem pewne Znaczki położone nad Głoskami, ażeby je wymawiać tonem słabszym albo mocniejszym, i ażeby po tych znaczkach miarkować, rożne nakłonienia głosu (les inflexions de la voix.).

Kop/1783, t. II, s. 191 Definicja

Atoli wdzięk z Iloczasu na inné języki spływający, nagrádzámy sowicie dobraniém i ułożéniém, według Harmonii, takich wyrazów, których samogłoski z różnémi Przygłosami, czyli Akcéntami, jako to otwartym, ściśnionym, lub nosowym, dobrané i uszykowané, taki dzwięk w mowie naszéj sprawić mogą, że Iloczasowé języki łatwo zrówná.

Kop/1783, t. II, s. 194 Definicja

[...] Rzymianie nié tylko uczéńsi, ale i prostacy w wymáwianiu swojém we wszystkich wszelkiégo wyrazu zgłoskach wydáwali dwie rzeczy: piérwszą Akcént albo Przygłos, drugą Ilość czyli Prozodyą. Przez ton czyli Przygłos, który dzielili na otwarty i ściśniony, czyli na ostry i ciężki [...] nic innégo rozumieć się nié má, tylko to, cośmy o Polskich samogłoskach a, e, o, ściśnionémi lub otwartémi nazwanych, powiedzieli.

Kop/1785, s. 175 Definicja

W práwdziwém wymawiániu Łaciny, o jakiém mámy świadectwo w dáwnych Pisarzach, dwie były rzeczy: piérwsza, Ton albo Akcént czyli Przygłos; drugá, Iloczas.

L/1807–1814, t. I, s. 8 Definicja

AKCENT, u. m. AKCENCIK a. m. dem, przygłos czyli domiar w wymawianiu i znamię pisarskie na wyrażenie tego służące, [...]. U Kopczyńsk. znaczy przygłos różność wymawiania, przygłoska zaś znamię pisarskie. n. p. Polacy przygłosy swoje przygłoskami czyli znamionami do głosek dodanemi, malować przedsięwzięli. Kopcz. Gr. 3, 36.

Jak/1823, t. I, s. 12 Definicja

Co w Muzyce i śpiewaniu tonem, w mowie akcentem zowiemy.

Jak/1823, t. I, s. 13 Definicja

W językach dzisiaj żyjących nie ma zwyczaju dzielenia trojako akcentu; ale tém imieniem zowią tylko jeden ton syllabę podnoszący; i w takiém znaczeniu wyrazu tego wszędzie używać będziemy.

Mucz/1825, s. 7

Nauka pokazująca, ile czasu łożyć trzeba na wymówienie zgłosek jakiego wyrazu, zowie się Iloczasem. Nauka ta należy do wymawiania, bo składa znaczną część harmonii, gdy jéj prawidła będą zachowane. Kładziemy tu ważniejsze, zachowując sobie na końcu grammatyki obszérniejszy wykład o iloczasie polskim, gdzie téż wskażemy różnicę między tymże iloczasem, a przyciskiem czyli akcentem, który lubo w językach starożytnych jak np.: greckim i łacińskim nie ma wpływu na iloczas, w polskim jednakże równie jak w innych żyjących językach stanowi długość samogłoski na którą pada.

Mucz/1825, s. 207

[…] Wyrazy obce nie podlegają tym prawidłom, gdyż inaczéj straciłyby swój akcent, który świętszym jest nad martwe znaki na papiérze; zresztą nie wymawianie do pisowni, ale pisownia do wymawiania stosować się powinna.

Mucz/1825, s. 220 Definicja

Po tém wyobrażeniu, przystępujemy do podania ogólnych dla wiérszy miarowych prawideł, zasadzających się jedynie na akcencie czyli przycisku w mówieniu, który zgłoskę podnosi, przedłuża i wybitniejszą czyni. Stąd powstają zgłoski długie i krótkie. Że zaś są takie, które z akcentem i bez akcentu wymówione być mogą, wynika rodzaj trzeci obojętnych, tj. takich, które już długie, już krótkie być mogą; a to według tego, czy są z przyciskiem, lub bez niego położone.

Rozp/1830, s. 75

W czeskich np. słowach praca, pracował, pracowity, akcent jest zawsze na syllabie pra.

Rozp/1830, s. 138

Głoski te przestały być podstawami syllab; — nie opiera się na nich akcent mowy polegający na tonie i czasie.

Rozp/1830, s. 467

Piérwszy bowiem wymawia się zawsze z przyciskiem, czyli ma akcent nad sobą; drugi, jak wszystkie początkowe syllaby wyrazów, wymawia się z lekka bez mocniejszego wybijania czyli akcentu [...]

Br/1848, s. 196 Definicja

W języku niegrammatycznym rozmaitych prowincji zachodzi mała różnica, co do akcentu czyli stósowania głosu do wymawiania […].Przedłużają ostatnią głoskę Krakowiacy, Mazury, Kujawianie, Wielkopolanie i Szlązacy.

Such/1849, s. II

Koło Krakowa słychać przycisk (akcent) na trzeciéj z końca zgłosce.

Ryk/1850, s. 2

A [...] Ma piérwsze długie brzmienie: [...] 2. gdy zostaje pod akcentem.

Ryk/1850, s. 17

Jak i gdy nie jest pod akcentem: foreign, obcy; foreigner, cudzoziemiec; forfeit, stracić [...].

Ryk/1850, s. 35 Definicja

Lecz w tym języku nie tylko niektóre wyrazy wymawiają się dobitniéj, lecz oprócz tego, każdy wyraz z więcéj niż jednéj zgłoski złożony, ma szczególną swą zgłoskę, która się z większym przyciskiem i dobitniéj wymawia. Ta znowu dobitność, czyli podniesienie głosu nazywa się akcentem, the accent.

Ryk/1850, s. 35

Rzeczowniki i przymiotniki dwuzgłoskowe mają akcent na piérwszéj zgłosce.

Ryk/1850, s. 97

Słowa jednozgłoskowe zakończone na spółgłoskę mającą przed sobą jednę tylko samogłoskę, tudzież wielozgłoskowe z tem samem zakończeniem, w których akcent przypada na ostatnią zgłoskę, podwajają końcową spółgłoskę: to stop, zatrzymać; I stopped, zatrzymałem; to permit, pozwolić; he permitted, pozwolił.

SWil/1861, cz. I, s. 10 Definicja

Akcent, u, lm. y, m. (z łać.) 1) ton mowy, przycisk głosu nad pewną samogłoską w wymawianiu wyrazu. Panié łaskawy. — Panié, panié, zaczekaj! wołając na kogoś z gminu [...].

SWil/1861, cz. II, s. 1283

Przycisk, u, lm. i, m. [...] 2) = przygłos, akcent; głośniejsze i nieco dłuższe wymówienie samogłoski w wyrazie. W wyrazach polskich przycisk pada zwykle na przedostatnią zgłoskę. 3) = dobitniéjsze wymówienie jakiego wyrazu. Wymawiać wyrazy z przyciskiém. Odpowiedziéć z przyciskiem.

Łaz/1861, s. 359

Przyimki zakończone na spółgłoskę przybierają e przed zaimkami mnie, mną, i przenoszą akcent na tę przybyłą samogłoskę, jak gdyby się z niemi zrastały […].

Łaz/1861, s. 376 Definicja

Odczytując głośno pasmo zdań z mowy prozą pisanéj, spostrzeżemy, że nie wszystkie zgłoski w każdym wyrazie jednakowo wygłaszamy, to jest, nie jednym tonem i nie z równą dla każdéj zgłoski miarą czasu. Owszem prócz tak zwanéj deklamacji czyli odmiany głosu, jakiéj wymaga osnowa, jej wątek gramatyczny i krasomówczy, wymawiamy jeszcze jedne zgłoski głosem nieco podniesionym i mocniejszym, drugie słabszym i zniżonym. Ten rodzaj odmiany głosu, to wybijaniu niektórych głosek, nazywamy akcentem czyli przyciskiem; rozmaitość zaś głosową, wynikającą z tego następstwa głosek akcentowanych i nieakcentowanych nazywamy rytmem mowy czyli rytmem prozy [...].

Malin/1869, s. 215

To twierdzenie, że w polskim i starosłowiańskim nie może być mowy obecnie o samogłoskach długich i krótkich, popierám jeszcze tym spostrzeżeniem, że języki, które dwójki kontrahowane przemieniają częstokroć w krótkie samogłoski, albo które pomimo jistnieniá samogłosek długich i krótkich dały przewágę w wymáwianiu nad jiloczasem przygłosowi, tj. akcentowi [...].

Malin/1869, s. 217

[...] Mowa ludzká bez przygłosu byłaby martwą, bez życiá, dlá tego ze znanych nám języków nie ma ani jednego bez przygłosu. Gramatyka łacińská nazywá tak sám przygłos, jako i jego znamię, kładące się zwykle nad samogłoskami, akcentem; my byśmy znamię przygłosu mogli nazwać przygłoską, tak jak nazywámy znak głosu lub brzmieniá, czyli literę, głoską [...].

Malin/1869, s. 224 Definicja

Nazywá tedy Kopczyński samogłoski pochodne á, é, ó, ę, ą, i spółgłoski pochodne […] przygłosami samogłosek piérwotnych a, e, o, i spółgłosek piérwotnych t, s, z znamiona nad temi głoskami nazywá akcentami […].

Oż/1883, s. 324

Innemu badaczowi to brzmienie nie podobało się rażące, radził jiloczas przenieść na 3cią głosówkę w te słowa: „Leć nacisk (akcent) nie należy kłaść po mazursku na przedostatniej zgłosce, np. par-tȳja, Francȳj-a, komisȳ-ja, ale jak w jinnych słowach obcych a spolszczonych, (gramātika fīzyka, Cȳcero) na trzeciej z końca zgłosce".

KarłT/1885, s. 105

[Dopisek Ad. A. Kryńskiego do hasła Accent Przygłos] Na oznaczenie akcentu zamiast wyrazu przygłos uważałbym za właściwszy i zrozumialszy n a c i s k lub p r z y c i s k; znane bowiem są w mowie naszéj wyrażenia odpowiednie: mówić co z naciskiem lub z przyciskiem, położyć na co nacisk. Utworzony od każdego z tych rzeczowników przymiotnik: n a c i s k a n y lub p r z y c i s k a n y (np. zgłoska naciskana) jest zrozumialszy…. Każdy prócz tego niewygodny jest w zestawieniu z wyrazem zgłoska (zgłoska przygłosowa, lub zgłoska przygłośna). Nadto przygłos (akcent) nie harmonizowałby znaczeniowo z innymi podobnéj postaci, jak: nagłos (anlaut), pogłos (auslaut), ani téż z przegłosem (ablaut) i in.

Uchw.AU/1891, s. 13

Lud bowiem wymawia po dawnemu M a-ry-ja, lita-ni-ja, z akcentem na y, i, w wymowie zaś klas wykształconych y i i znika, lub też zatarło się zupełnie.

Uchw.AU/1891, s. 34

Przyswojone z łacińskiego i greckiego, tam i u nas męskie mają — y: akcenty, terminy, dialekty, periody, konwenty, konwikty, tytuły.

Kr/1897, s. 37 Definicja

§ 36. Akcent albo przycisk. Język polski posiada akcent albo przycisk w wyrazach polegający na wzmocnieniu głosu przy wymawianiu jednej zgłoski w wyrazie, czyli na głośniejszym jej wymówieniu w różnicy od zgłosek pozostałych.

Kras/1897, s. 213

[…] Do przysłówków trybu zaliczamy także niektóre enklityki nierozłączne tj. takie słówka, które, nie posiadając własnego akcentu, łączą się z wyrazem poprzedzającym w jednę całość, jako to: —że (—ż), —li, —no, ci (—ć—właściwie 3. przyp. zaimka ty), a także —by (właściwie aoryst od słowa być).

SW/1900-1927, s. 16 Definicja

Akcent, u, lm. y a. a 1. jęz. = a) przycisk, nacisk przy wymawianiu zgłosek a. wyrazów: A. gramatyczny, logiczny

SW/1900-1927, s. 22

Nacisk, u, lm. i 1. naciśnięcie, naciskanie, akcent, przycisk, presja, przymus.

SW/1900-1927, s. 272 Definicja

Przycisk, u, lm. i [...] 2. nacisk, natężenie głosu, przygłos, akcent: Wymówić co z przyciskiem.

SW/1900-1927, s. 287

Przygłos, u, lm. y gram. 1. przycisk głosu, natężenie głosu, akcent.

SW/1900-1927, s. 387 Definicja

Przyśpiew, u, lm. y [...] 2. przycisk, akcent, zgłoska wymówiona przeciągle, śpiewnie. Sł. wil.

SW/1900-1927, s. 695

Enklityka, i, lm. i gram. wyraz tak ściśle związany z poprzednim, że jego akcent zależy od akcentu wyrazu poprzedniego (np. bądź, li, że itp.) <Gr. enklitikē>

SW/1900-1927, s. 1011

Proklityka, i, lm. i wyraz nieakcentowany, zwykle jednozgłoskowy, łączący ś. pod względem akcentu z wyrazem następującym.

Lor/1907, s. 7 Definicja

W każdym wyrazie, mającym dwie lub więcej sylab, wymawia się jednę mocniej niż inne. Takie mocniejsze wymówienie sylaby nazywa się przyciskiem czyli akcentem.

Kr/1917, s. 77 Definicja

Akcent czyli przycisk. § 159. Akcent polega na tym, że jedną zgłoskę wyrazu wymawiamy z większym przyciskiem aniżeli pozostałe.

Łoś/1918, s. 97

W "RodziniePołanieckich" kiedy prof. Waskowski nazywa młodego Połanieckiego Arją, Pławicki poprawia go, wymieniając nazwę herbu Połanieckich»Ozorja«, popełniając przytem kilka błędów: wymawia s między samogłoskami jako z, akcent przenosi na środkowe o i z dwu ostatnich zgłosek: -ryja tworzy jedną.

PolTerm/1921, s. 89

Akcent: przycisk i ton.

Król/1922, s. 8

Akcenty. [...] Wzmocnienie głosu na pewnej zgłosce nazywamy przyciskiem. [...] Znaczenie wyrazu w wielu wypadkach zawisło od tonu, w jakim je wymawiamy, zależnie od naszego psychicznego stanu w danej chwili [...] Nie tylko rodzaj zabarwienia głosu, ale i długość przycisku odgrywa ważną rolę [...] Wreszcie należy wspomnieć o akcentowaniu wyrazów, na które autor szczególniejszą zwraca uwagę: „Mogłem być czemś - jestem niczem”!

Szob/1923, s. 22 Definicja

Akcentem, w najogólniejszem tego wyrazu znaczeniu, nazywamy wyróżnienie jakiejś jednostki fonetycznej spomiędzy innych podobnych jednostek fonetycznych. Zależnie od tego, czem jest ta jednostka fonetyczna, którą wyróżniamy, jak również od tego, gdzie ją wyróżniamy, akcent może być zdaniowy, wyrazowy lub zgłoskowy.

Benni/1923, s. 50

W tym ostatnim wypadku zdaje się, że nastąpiło zróżniczkowanie w znaczeniu tych dwóch form z różnym akcentem [...].

Nitsch/1923, s. 424

Ale napewno słowacki jest na Podhalu akcent i mnóstwo odosobnionych form [...].

Nitsch/1923, s. 432

Og.-pol. ė naogół tego samego jest pochodzenia, co w języku literackim: powstało z prasł. e ě w zgłoskach zamkniętych dźwięczną, ze ściągnięć, w zależności od dawnego akcentu, z yr ir, dialektycznie też z y i przed ł l, o czem w § 5 I 2.

Rozw/1923, s. 72

Inny taki ślad to zachowanie długiej (akutowej) w zgłosce zamkniętej poprzyciskowej (p. § 16, f); a także wogóle rozwój iloczasu stoi w najściślejszym związku z akcentem, tak że polszczyzna wraz z archaicznemi swemi na punkcie iloczasu i akcentu narzeczami kaszubsko-słowińskiemi przybywa jako ważne świadectwo do innych słowiańskich.

Rozw/1923, s. 83

Ze studjów nad akc. słow. [...].

ZwO/1924, s. 8 Definicja

O akcencie.

W języku portugalskim akcent czyli przycisk kładzie się na ostatniej zgłosce wyrazu, na przedostatniej albo też na trzeciej od końca. Prawideł akcentowania ściśle określić nie można: mogą wszelako posłużyć w tym celu następujące wskazówki.

ZwO/1924, s. [5]

Akcent czyli przycisk (w portugalskim języku rzecz bardzo ważna) oznacza się w całej gramatyce literami czarnemi, w tekście brazylijskimi.

Łoś II/1925, s. 12

§ 20. Żeńskie na -ja mają końcowe a pochylone lub niepochylone w zależności od akcentu; w tekstach stp. przed w. XVI pochylenia nie oznaczano: dusza, piecza, ziemia Kśw. [...].

Łoś III/1927, s. 96 (95-96)

Ac. sg.

§ 213. Prasł. samogłoska nosowa w końcówce Ac. sg. wymieniła się w języku polskim na -ę w zgłoskach krótkich i na -ą w zgłoskach długich; rozłożenie końcowych samogłosek krótkich i długich musiało być pierwotnie na gruncie polskim inne w Ac. sg. niż w N. sg., gdyż stosownie do prawa de Saussure’a akcent z przedostatniej zgłoski przenosił się na ostatnią (akutowaną) w N.sg., natomiast nie przenosił się w Ac. sg., który miał końcówkę cyrkumflektowaną.

Gaert/1927, s. 75 Definicja

★Akcent, wyróżnienie pewnych zespołów wymawianiowych przez silniejszy wydech (akcent wydechowy = ekspiratoryczny) czyli ★przycisk lub zmienny ★ton (akcent toniczny = muzykalny czyli przyśpiew).

Kl/1939, s. 33

Niektóre wyrazy rodzime mają w języku starannym akcent na innej zgłosce niż przedostatnia.

Kl/1939, s. 33

Akcent. Wymawiając wyrazy więcejzgłoskowe, np. piłka, sobota, czytelnia, samorząd [...], stwierdzamy, że w każdym z nich jest jedna zgłoska mocniejsza od innych, co zależy od względnie większej siły wydechu, z jaką ją wymawiamy. Mówimy o tej zgłosce, że jest pod akcentem lub akcentowana.

Gos/1939, s. 6

AKCENT—ACCENTUL

In limba polonă se accentuiază penultima silabă, de ex.: ro-dzi-na, la-to, u-li-ca.

[W języku polskim akcent pada na przedostatnią sylabę, np.: ro-dzi-na, la-to, u-li-ca.]
Dor/1958–1969, t. I, s. 50 Definicja

Akcent m IV, D. -u, Ms. -ncie 1. «zjawisko fonetyczne polegające na wyróżnianiu głoski w sylabie, sylaby w wyrazie lub zestroju akcentowym, wyrazu w zdaniu za pomocą siły artykulacyjnej, wysokości tonu, iloczasu». Przycisk, czyli akcent dynamiczny, jest to cecha różniąca jedną sylabę od drugiej ze względu na siłę, z jaką każda z nich jest wypowiadana. DOR. Gram. 1, 116. <łc. accentus>.

Kor/1961, s. 39

Najlepsze jednak świadectwo spopularyzowania się już rodzimej terminologii gramatycznej, i to po szkołach, daje konsekwentnie ją stosująca gramatyka francuszczyzny S. Nałęcz-Moszczeńskiego [...].

Terminologia. Litera vocalis nasalis — litera głoska przez nos, brevis — krótka, longa — długa, diphthongus — dwogłoska, kilkogłoska (właściwa), consonans — spółgłoska, łamogłoska, brzmiąca; syllaba — syllaba, spójka, accentus — akcent.

Kor/1961, s. 42

Fakultatywności rodzimej terminologii gramatycznej położył tamę podręcznik polszczyzny O. Kopczyńskiego [...].

Terminologia. Litera vocalis brevis — głoska samogłoska, wokala krótka, longa — długa, [...], accentus — znamię, ton (t.. 3), przygłos (t. 3, przyp., s. 33), przygłoska (Układ, s. 138), akcent (Układ, s. 238).

Kor/1961, s. 76

Z chwilą uzyskania niepodległości i organizowania na nowo szkolnictwa polskiego przystępując do nauczania języka ojczystego językoznawcy polscy na zjeździe w roku 1921 uchwalili zrąb terminologii gramatycznej [...].

Terminologia.Głosownia [...]; akcent, przycisk, ton, nagłos, śródgłos, wygłos.

Kor/1961, s. 90

Akcent 14, 18, 20, 21, 23, 26, 36, 37, 38, 39, 41, 42, 76.

Powiązane terminy