wymawiać (się), wymówić (się)

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Sek/1549
• Murz/1551 (wyd. 1)
• Mącz/1564 (war. B)
• KochOrt/1592
• Mora/1592
• Jan/1594
• Rot/1616
• Kn/1621
• Kn/1644 (I wyd. 1626)
• Sty/1675
• Duch/1699
• Mal/1700
• Dąb/1759
• Tr/1764
• Gott/1766
• Klecz/1767
• SzyGram/1767
• SzyPocz/1770
• Gott/1771
• Gott/1774
• Nał/1774
• Dudz/1776
• Kop/1778
• Lub/1778
• Gott/1787
• Ant/1788
• Prz/1792
• Gott/1794
• L/1807–1814
• Szum/1809
• Gddk/1816
• Marc/1833
• Sier/1838
• Rew/1845
• Desz/1846
• Br/1848
• Kurh/1852
• SWil/1861
• Mał/1863
• Malin/1869
• Czep/1871–1872
• Oż/1883
• Jes/1886
• Uchw.AU/1891
• SW/1900-1927
• Lor/1907
• Łoś/1918
• Kon/1920
• Król/1922
• Benni/1923
• ŁośFl/1923
• Nitsch/1923
• Rozw/1923
• ZwO/1924
• Łoś II/1925
• Łoś III/1927
• Dor/1958–1969

[...] a, krom punctu, wymawiamy w słowiech, daj, niechaj, uciekaj.

[...] v [= u] gdy jedno, pospolicie samo przez się ma być wymawiano, jako gdy mowię, vbił mię, vlał, vranił, vjął. u wpośrzod słowa piszą albo na końcu gdy mowię nauką, kuna.

Co wadzi ku każdyj figurze z osobna, słów kilka na przykłád przywiéźć, s ktorych by się mogło okazać, jaki dźwięk kazdyj litery jest, i jakoby miała być wymáwiána.

[...] ii Zaś dwoje (mowię krotkié) wymáwiájmy jako gdy mowiem kij, lij, bij, pij.

ij [...] Mało to nie takié jako ii iedno że się nie tak jaśnie wymáwiá oboje jako ii, a k temu może być zarás z drugim wokáliszem wymówiono, czego ii nie może, jako przykłády okazują.

Eloquor, Wymawiam.

Non potest bene pronunciare, Nie może dobrze słów wymáwiáć.

Sonant idem haec verba, Jednáki dzwięk máją, to jest, toż też známionują. Sonat hominem haec vox, Brzmi jákoby człowieczy głos. Sonare pingnae et peregrinum dicuntur rudes Poëtae, Grubo brzmieć, nie wygárbowány język mieć. Aliquando sonare pro pronunciare capitur, Wymáwiać mówić.

Quot sunt [Pronomina] Reciproca? Duo: Sui et Suus. Cur dicuntur Reciproca? Quia respiciunt eam personam [hoc est tertiam] quae proximè praecedit verbum principale in eadem oratione [hoc est, iż się wspák wracáją, do tej persony, ktora máło przedtym byłá wymowiona, albo iż ná one wzgląd máją.]

A. Trojákie Polacy wymawiáją.

SC Zda się być jákoby jedná literá, i trojáko się też wymawia. Naprzod, ná desce: potym skromność, miękko.

Ná przykład, cegłá przez gołè c, ćiáło przez ć, á czoło przez cz: gdźie to cz, ináczéj już brzmi, niż którè z owych dwu: á to względem litery téj, z, która dla tego sie przykłáda, áby sie syllábá miąszo wymawiáłá.

Naprzod ä, po wierzchu náznáczone literą e, czytáją i wymowiáją Niemcy jáko, ae, łácinskie.

W tych słowkách Niemcy, e, jáwnie nie wymawiáją, ále ták czytáją, jákoby litery e nie było: nimánd, imánd, dinst, bir, wi, di, wider, etc.

Ĕlŏquium. Mowá 1. Wymowá.

Ēlŏquor. Wymawiam 1. Wypowiadam 1.

Ēnuntio. Wymawiám 1. Wypowiádam 1. Wykłádam 2. Wydáję 11.

Znájdują się w języku włoskim dwádzieścia liter, ktore sie w ten sposob wymawiáją.

Wokałámi názywać będźiemy te litery, sáme przez się brzmiące, bez ktorych żadnego słowá wymowić nie możemy.

H cieńkiem tchnieniem áby zgołá nie słycháć dzwięku wymowienia, wymawiáć będziesz jáko Herba Erba Trawá [...].

E w jednosyllábowych słowách [...] głuchy jednák głos wydáje, to jest, że nie trzebá go jásno wymowić, ále przecię trochę wymawiáć jáko to w tych słowách le, de, que, etc.

E [...] Niewieścim to zowią, któré cáłe milczy [...]. Ale [...] przed wokálámi [...] wymawiać się powinno [...]. náp. Creature stworzęnié.

Męskié e Fráncuzi dzielą ná troje. Pierwszé zowią fermé, jákoby zámknięté álbo ściśnióné, dla tego że ná niego nie bárzo ustá otwieráją ále ściśnionymi wymawiáją.

Męskie (e) Francuzi dzielą na troie: Pierwsze zowią fermé, iakoby zamknięte álbo ściśnione, dla tego że ná niego nie bardzo usta otwierają, ále ściśnionemi wymawiaią, takie iest cale podobne do Polskiego akcentowanego, ktore też y Francuzi tymże akcentem, to iest ostrym znaczą.

Ale notuj iż przed wokalami, i temi konsonantami c. d. f. l. r. t. z. w jednym terminie z nim będącemi wymawiać się powinno jak pierwsze męskie.

Potrzecie kiedy się kładzie i przed l, to się l nie wymawia, jeżeli przed nim jest insza wokala; l się zaś rozciąga, ktore Francuzi dlatego zowią mouillé to jest mokrym, bo się rozciąga na kształt rzeczy mokrych [...].

ee, wymawia się iak polskie é z przedłużeniem, np: der Schnee śnieg, das Meer morze, die See iezioro wym: szne, mer, se.

Tak my mowiemy po Polsku, ale czemu to, tak? wymawiamy nie wiemy przyczyny.

Dawniej ten akcent kładł się też nad literami, p, p, w, w tych i tym podobnych słowach: jedwab, karp, krzew; [...]. Ze jednak takich słow mało się znajduje, i w tych co są, niezbyt znacznie błąd wydaje się, choćby kto te litery b, p, w, tak wymawiał, jak bez akcentu wymawiać się zwykły, akcent pospolicie bywa opuszczony.

P. Coż sprawuje akcent ostry? O. To, iż litera nim naznaczona cieńko się wymawia, tak właśnie, jak gdyby po niej następowało i, ktore jednak słyszeć się nie daje. [...] Ten akcent ma miejsce nad tylko nad wspołbrzmiącymi literami, i nad głośną é.

Dawniejsi wszystkie wspołbrzmiące, ktore się delikatnie wymawiają, iż niby i po nich następować się zdaje [...] akcentem ostrym znaczyli, jako to: b', p', w' w tych i tym podobnych słowach: kiełb' [wyraz przekreślony] , jedwab', karp', krzew'; ktore odmienione przyjmują j [= i], jako: jedwabiu, kiełbia, karpia, krzewię się. Że jednak takich słow mało się znajduje, i w tych, co są, niezbyt znacznie wydaje się błąd, choćby się to ostatkowe litery: b, p, w; takim jak zwyczajnie brzmieniem wymawiały, dlatego ten akcent od teraźniejszych bywa opuszczany.

[...] a w inszych zaś wszystkich słowach choć się nie tak delikatnie wymawia, nigdy jednak nie brzmi jak k, przeciw zwyczajowi inszych językow [...].

Po inszych zaś literach jak to: b, c, m, n, p, s, w, tak y Greckie, jako też i Łacińskie pisuje się, według rożnej pronuncyacyi; gdy albowiem słowo grubo się wymawia, y Greckie; gdy cienko, i Łacińskie kłaść potrzeba.

Przeciwnie gdy nie jest słowo składane. albo składane z zaczynającego się na s, to się pisze przez s, chyba żeby się i z i s wymawiało, oboje pisać potrzeba, nap: rosnę, roskazuję, rozstępuje się.

Akcent ostry daje się nad literami: ć, ń, ś, ź, gdy się tak cienko i delikatnie wymawiać powinny, jak gdyby po nich litera i następowała.

Dawniej ten akcent kładł się też nad literami, p, p, w, w tych i tym podobnych słowach: jedwab, karp, krzew; [...]. Ze jednak takich słow mało się znajduje, i w tych co są, niezbyt znacznie błąd wydaje się, choćby kto te litery b, p, w, tak wymawiał, jak bez akcentu wymawiać się zwykły, akcent pospolicie bywa opuszczony.

E. bez akcentu wymawia się głośno i otwartemi ustami, jako: mieć, siedź, czasem po i zamilcza się np: miedź, sieć, mowi się jak: midź, sić.

r. przed ż opuszczać jest właściwa, osobliwie źle wymawiającym, i innym jednak przytrafia się, np. gżech za grzech; bżeg za brzèg.

s, ß. Nayczęsciey się kładą na końcu słow. y wymawiaią się iak polskie s. np. das Maas miara, der Baß bas, wym: mas, bas.

Na przykład słowo Francuskie: donner, gdy się wymawia, łamie się we czworo, jako słyszeć można: d-o-n-é [...].

P. Co trzeba rozumieć przez Głoski Krotkie i Długie? O. To, że te Głoski wymawiając trzeba albo przeciągnąć albo krotko wymowić.

P. Wielorakie jest Wymawianie Francuskiego Języka? O. Dwojakie: Jedno, ktorym wiersze, i (le discours soutenu) Mowę poważną wymawiają Francuzi. Drugie, ktorym wymawiają każdą Potoczną Mowę.

Te wszystkie litery są albo samobrzmiące, albo społbrzmiące, y tak się wymawiaią.

ć, ń, ś, ź, gdy się kładą przed, i, a razem się z nim wymawiają, wtenczas nie trzeba naznaczać, n. p. cię, szczęście.

O wymawianiu słów Polskich. Wszystkie słowa Polskie długo się wymawiają. Wyłącz jednak te słowa: Chrześcian, i oby cię zabito, gdy się z gniewem mówi.

Litera Ї. wymawia się tak jak, И.

Wymawiają: справка, cфцa, здорсйъ, нохши, друкъ, бохъ, натписъ.

Kto umie dobrze wymawiáć Polszczyznę, potráfi łátwo wymawiáć i Łácinę, dla wielkiégo w obojgu podobieństwa ták co do Litér i Známion (z czégo dwojgá składa się nászá i łacińska mowá pisána) jáko co do réguł wymawiánia.

1. Wymówić każdą literę swoim właściwym tonem, á záwszé zrozumiáłym miłym.

Q, q, wymawia się iak w polskim k, np. Quelle [...] kwelle [...].

[...] zkąd my kładliśmy czasém th a czasém t nie iżby się tak wymawiać miało, ale iż bliżéj brzmienia tégo wyrazić nie mogliśmy.

Rozdzielnik piszący się nad wtorą samogłoską dwugłoski tak (ë) znaczy, że dwugłoska, która się pojedynczą zwłoką wymawiać zwykła, jest tak rozdzielona, iż się samogłoski składające ją każda z osobna wymawiać muszą dwiema zwłokami, a w tym przypadku dwugłoski inaczey się czytać powinny, niż w stanie nierozdzielności samogłosek.

Niemcy mają głosek wszystkich razem 25. [...] Te wszystkie głoski dzielą się na Samogłoski albo na Spółgłoski. Samogłoski są: a, e, i, o, u, y. Resta ich zowie się Społgłoskami, tak się zaś wymawiaią wszystkie.

WYMAWIAĆ, ob. Wymówić [...]. *WYMAWIALNY, ob. Wymówny.

Kiedy i jakie przyjęli Polacy głoski? Ile ich mają? Jak piszą, i wymawiają?

Ilorako się samogłoski a, e, wymawiają?

W trudniejszych wyrazach można sylaby i tak oddzielić, jak je najłatwiej wymówić.

Oi wymawia się jak è Francuzkie [...], naprzy. il parloit mówił [...], Polonois, Polak.

Te same syllaby iedna nawzaiem z drugą tworzą wyrazy; syllabami wymawiać się maią:

2.

ba-ba, bą-ki, be-la, bę-dą, bi-ci, bo-bu, ca-ła, le-cą [...].

Lecz byłoby przesadą przeciwko zwyczajowi przyjętemu pisać wyrazy: rób, łam, róbmy, łammy, przez spółgłoski zmiękczone m', b', których tu nikt miękko nie wymawia, i nawet wymówić nie może, za przybyciem zgłoski my, chociaż te wyrazy formują się od robi, łamie.

Dla téj saméj przyczyny piszą się przez ę wyrazy piętnaście, dziewiętnaście, pochodzące od pięć, dziewięć; lubo podług przyjętego zwyczaju wymawiamy pietnaście, dziewietnaście.

Toż grubym jest błędem zmiękczać s po ń, l, w wyrazach zakończonych na ski, ska, stwo, które stale utrzymują s nie zmiękczone np. pański, Jabłoński, Jabłońska, Polska, nie zaś pańśki, polśka; nikt wprawdzie nie pisze, ale niejeden tak wymawia.

Nie trzeba zaś opuszczać znamienia nad ń przed sz, cz, i wymawiać z rossyjska panszczyzna, skonczony, gonczy (pies, list), ale powinno się pisać i wymawiać pańszczyzna, skończony, gończy.

Jan jadł jabłka jadowite, on był łagodny. Ostatnie wyrażenie przez wielu za błąd uznane, tém się da usprawiedliwić; iż łatwo język lub gardło w jednakiém położeniu dwie głoski może wymówić.

Tu widziémy jasno, zwłaszcza na przykładach wróblém, paziém: dlaczego na rodzaj nijaki é się kréskuje, i stosownie się powinno wymawiać.

W języku polskim nie ma dwusamogłosek, to jest dwóch samogłosek, któreby obok siebie będąc, jednym tchem się wymawiały. W takim razie jedna z nich przynajmniéj wymawia się oddzielnie; n . p. na-u-ka.

Są jednak zdarzenia, w których ten środek staje się niedostatecznym, z powodu że odmienne litery niekiedy jednakowo lub przynajmniéj zbliżonym do siebie wymawiają się sposobem.

M, czternasta głoska abecadła; wymawia się rozpoczynając głos od samogłoski e, którą przy zamknięciu warg przeprowadzamy przez nos, bez żadnego współdziałania języka; przeto, ze względu na narzędzia mówne któremi się urabia, jest spółgłoską wargowo-nosową, ze względu zaś na trwanie w jéj urabianiu, jest płynną. Jako taka, nie zmienia swego brzmienia ani przed spółgł. mocnemi, ani przed słabemi i ma odpowiednie miękkie m’, mi. Często zaczyna wyrazy, nader rzadko w środku pierwotnych wyrazów pojawiając się; występuje téż jako przybierająca głoska w rzecz. rodz. żeń., np. słoma, duma, karczma i rzecz. n. zakończonych na mię, np. brzemię, a w rzecz. rodz. m. i n. stanowi zakończenie 6go przyp. lp. stołem, domem, słowem; w przyp. 1ym daje zakończenie rodz. m. W wielu słowach, z poprzedzającą a, jest zakończeniem osoby 1éj czasu teraź., np. kocham, śpiewam; z poprzedzającą zaś e, zawsze jest cechą osoby 1éj czasu przeszłego np. kochałem, śpiewałem. N, jest jéj spółgł. bratnią, którą się niekiedy wyręcza, jak np. w wyrazach: niesplik, mesplik, brona, brama; imać, jąć, jeniec, jeństwo, imaństwo. Ze wszystkich spółgł. najbardziéj lubi płynne l, ł, i drgającą r; z gardłowemi spółg. g, k, łączy się tylko w wyrazach mgła, mglić, mgnąć, mkły, mknąć; ze spółg. d, staje w wyrazie mdléć i od niego pochodnych; z innemi spółg. nie nader często zdarza się. Z samogłosek najczęściéj zbiega na a; samogłoski e, o, spływając nań nie kreskują się, np. razem, najem, brzegiem, grom, ogrom, tom, srom, i t. p. M, skrócenie [...].

Pronuncjować, ał, uje, scz nd. (z łać.) ob. Wymawiać.

Prowincya, tragedya, herezya, religia, Zofia mają: tych prowincyi, tragedyi, herezyi, religii, Zofii (tak to przynajmniej wymawiamy; niektórzy piszą: prowincyj, łragedyj, herezyj, religij, Zofij — na pozór bardzo zasadniczo; ale cóż, kiedy się to tak nie wymawia!).

,, […]A chociáż ta aspiracyjá i to miękczenie zdaje się pochodzić ze strony d i z jednakowóż w rzeczywistości piérwsze dz w dzaal […] wymáwiá się w sobie ostrzéj niż drugie w gwirzdz […]".

[…] Tak np. w wyrazach: grab, pan, dzwon, traf — ostatnie spółgłoski wymawiamy twardo, i dla tego się one zowią twardemi; w wyrazach zaś grab', pań, dzwoń, traf', końcoe spółgłoski wymawiamy miękko, i dla tego się one zowią miękkiemi. Widziemy z przytoczonych przykładów, że miękkie spółgłoski, gdy są położone na końcu zgłoski, różnią się od twardych tém, że mają nad sobą kréskę [...].

Mecherzyński Karol. "Jak się wymawia, tak się pisze".

Sprawdza się i nie można inaczej pisać, a inaczej wymawiać, bo każde brzmienie ma swój cel wytknięty osobny, jasny i różny w najbliższych nawet tych spółgłoskach z, s, ź, ś, przebija się dokładnie, wszędzie.

Szopowicz Fr. [Franciszek] powiada: "Tak się wymawia jak się pisze".

W razie gdy przyimka jednozgłoskowego zakoń­czonego na spółgłoskę, nie można łagodnie wymówić przed wyrazem, mającym na początku kilka spółgłosek, przydajemy mu głos eufoniczny -e; i tak: za ostro brzmi.

Lud bowiem wymawia po dawnemu M a-ry-ja, lita-ni-ja, z akcentem na y, i, w wymowie zaś klas wykształconych y i i znika, lub też zatarło się zupełnie.

Ç (c z haczykiem) wymawia się zawsze jak polskie s; ale pisze się tylko w pośrodku wyrazów przed a, o, u; na przykład:

roça (cz. rosa) pole; ale rosa (cz. roza) róża [...].

Wielu jednak wymawia nie spółgłoskę z jotą ale po prostu spółgłoskę zmiękczoną, co bywa zwłaszcza pod wpływem wymowy tego języka, z którego wyraz zapożyczono np. słyszymy często debiut, bordiura.

§ 1. Wyrazy składają się z głosek, np. m-a-t-k-a, k-o-ń. Znak, który w piśmie oznacza jedną głoskę, nazywa się literą.

Głoski wymawiamy — litery piszemy.

Głoski te możemy łatwo wymawiać same, bez połączenia z innemi, stąd ich nazwa.

Samogł. u zaś wymawia się mniej pełno, a więc zgłoski ona nie tworzy, jest więc niezgłoskotwórczą.

O znajomości pewnej obcej głoski można dopiero mówić, gdy się głoskę tę opanowało, to znaczy, gdy się umie ją powtórzyć poprawnie nietylko natychmiast po usłyszeniu, lecz i samodzielnie, dowolnie, w każdej chwili, i gdy się ją umie rozpoznać słuchem, odróżnić od innych zbliżonych głosek wtedy, gdy się ją słyszy wymawianą przez osobę drugą.

Nie jest to jednak wymową ogólno polską, gdyż bardzo wiele osób wymawia w obu wypadkach dawniejszą historycznie wartość l, mianowicie wyraźnie miękkie l' [...].

Widzieliśmy w § 48, że litery ą ę wymawiają się jako wyraźne samogłoski nosowe, gdy się znajdują w położeniu przed spółgłoską szczelinową.

W niektórych wsiach tamtejszych wymawia się też nieakcentowane o i e (też z ę) jak a [...].

Pominąwszy ten archaizm, cała Polska dzieli się na dwa wielkie obszary: południowy, zachowujący literacką różnicę i od y, i północny, wymawiający każde y jak i, tylko bez palatalizacji poprzedzającej spółgłoski.

Co się tyczy stosunku stsł. -mь, p. -m, to tu także jest tylko fonetyczna różnica: zniknięcie końcowego -ь i stwardnienie spółgłoski -m; w formie stp. jeśm, o ile ją istotnie tak wymawiano, o czem napewno nie wiemy, zachowałby się ślad miękkości końcowego -m'.

Imiesłów czynny czasu teraźniejszego. § 75. Język prapolski miał imiesłów ten w dwojakiej formie: prostej i złożonej deklinacji. Deklinacja prosta (czyli imienna) była niegdyś kompletna, jaką znamy z języka starosłowiańskiego; polskie formy prócz normalnych swoich własnych cech fonetycznych miały jeszcze tę właściwość, że w N. sg. m. kończyły się zawsze na samogłoskę nosową, którą możemy dziś wymawiać jako ę lub jako ą (pewności w tym względzie nie mamy). Jeżeli wybierzemy ę, to forma ta imiesłowowa będzie miała brzmienie takie samo, jak 1. os. lp. czasu teraźniejszego.

Zaś pod względem jakości akcentu to polszczyzna przedstawia także typ jednostajny: przycisk jest słabo wydechowy. Intonacyjnych różnic w obrębie zgłosek akcentowanych nie ma, wymawiają się jednakowo, bezbarwnie — oczywiście pomijając fakultatywną wzgl. stałą, ale nastrojową intonację powiedzenia (np. w pytaniu).

Zapewne długo także w wielu stronach wymawiano raczej ą lub å, niż ę.

H — wcale się nie wymawia, n. p. homem (omeń, człowiek), thesouro (tezołru, skarb).

J — wymawia się jak polskie zi, w wyrazie ziarno, n. p. hoje (ózie, dziś), laranja (laránzia, pomarańcza).

Niektóre z przymiotników na -any dziś wymawiają się z podwojonem n n. p. powszechnie szklanny, w wymowie niektórych drewnianny, blaszanny.

§ 224. Zachodzi pytanie, od jak dawnego czasu to końcowe -ej stało się tylko znakiem ortograficznym, nie odpowiadającym żywej wymowie; zapewne od czasu, kiedy końcowe -ej zaczęto wymawiać jak -i lub -y, co jest zwykłą rzeczą w języku dzisiejszym, a na chronologję tego wymawiania wskazują wypadki, w których ukazuje się -ej w końcówce G. sg. tematów na -a niepochylone.