odmiana słów, wyrazów

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Gott/1762
• SzyGram/1767
• SzyPocz/1770
• Nał/1774
• Kop/1778
• Lub/1778
• Kop/1785
• Szum/1809
• SkorM/1816
• Mroz/1822
• Mucz/1825
• SkorM/1828
• Bor/1830
• Rozp/1830
• Sier/1838
• Rew/1845
• Desz/1846
• Such/1849
• Szt/1854
• Łaz/1861
• SWil/1861
• Trz/1865
• Kam/1870
• Czep/1871–1872
• Malecz/1882
• KarłT/1885
• Jes/1886
• SW/1900-1927
• Kr/1917
• PolTerm/1921
• Król/1922
• ŁośFl/1923
• Nitsch/1923
• Rozw/1923
• Łoś II/1925
• Gaert/1927
• Łoś III/1927
• Dor/1958–1969
• Kor/1961

O Artykułach Dla rozeznania Generum abo rodzaiów, Casuum albo kazusów czyli odmian Jmion, i Numeri abo liczby, używaią Niemcy Artykułów które są troiakie. Pierwszy Artykuł Pewny (Definitus) [...]. Drugi Artykuł Niepewny (indefinitus) [...]. Trzeci Artykuł absolutny abo samo ieden bez Substantivum kładnący śię, kładźie śię za Substantivum iakie, pierwey namienione. Jest ten zaś, Er/ sie/ es/ on, ona, ono. Naprzykład Er ist ausgangen wyszedł.

DEKLINACYA abo Odmiana Artykułów

Uważać należy pochodzenie słow jednych od drugich, rożne ich odmiany i łączenie się z innemi. I tak na przykład nie powinno się pisać: mof, ale mow, bo pochodzi od mowię, nie Bug Stworca, ale Bòg, bo odmieniwszy mowi się: Boga [...] już nie jusz, bo złączywszy mowi się: jużem nie juszem.

Aby tej pomyłki uniknąć, uważać należy pochodzenie słow jednych od drugich, rożne ich odmiany i łączenie się z niemi. I tak np. nie powinno się pisać: mòf, ale mòw, bo pochodzi od: mòwię, nie Bug Stworca, ale Bòg; bo odmieniwszy, mowi się: Boga.

Łączone Zaimki [...] nie mają Artykułow i żadnej odmiany w sobie [...].

Zgodnobrzmiące litery, Г.Ж.К.Х.Ч.Ш. nazywają się odmiennemi: przeto że w pochodzeniach (Derivatio) i sprzężeniach (Coniugatio) odmianom podpadają: Богъ, Bóg, божество, Bóstwo, божусь, Bogiem się klnę, вижу, widzę, видишъ, widzisz, видѣнъ widzian.

Imiona, które kończą się na Ъ. w Rodzącym spadku Małej Liczby przemieniaią Ъ na A . czyli У. w Dawającym na У. w Oskarżającym na A. albo żadnej nie mają odmiany.

Okolicznych przepisow udziałanie siły przewysza: Albowiem w tak wielkiejkwocie niezliczone muszą bydź odmiany i wyjęcia.

Uwagá: taka Słów odmiana zowie się Osobowaniem czyli odmiana przez Osoby (per personas), á stąd: trzy osoby wchodzą do mowy, pierwsza, która mówi, druga, do której mówią, trzecia, o której jest mowa.

[...] w Imionach i Słowach ułomnych (in defectivis) nie widzi zwyczajnéj odmiany; miészać się tedy i błądzić musi.

Powtóré, wyszczególniają się cztery pospolitszé Imión odmiany, przez Stopnié, Rodzaje, Liczby, i Przypádki.

Prawidła grammatyczne dzielą się na 4 następujące części.

Pierwsza: O czytaniu i pisaniu pojedynczych głosek i wyrazów [...].

Druga: O odmianie wyrazów przez stopniowanie, przypadkowanie i czasowanie. Nazywa się ona Odmieńnia (Etymologia w ściślejszem znaczeniu).

Rozbieramy teraz każdej część mowy osobno i gruntownie, a to w dwoch względach , co się tycze jej znaczenia i odmiany.

O budowie czyli częściach tęż budowę składających jakowego języka, zwyczajnie sądziemy: [...] 5^o. Podług odmian tychże części mowy [...].

Abyśmy się tu jaśniej wytłumaczyli, zważmy odmiany dwóch słow: bieli i broni.

Ile mi wiadomo, w jednych tylko Słowiańskich językach mamy wzgląd w odmianach wyrazów na twarde lub miękkie brzmienie spółgłoski.

Należałoby stąd wnosić, że litery te należą do liczby miękkich. Nic jednak nie masz pewniejszego nad to, że głoski te są twarde, bo: […] 3) Największym dowodem są postrzeżenia grammatyczne. — Wszystkie odmiany wyrazów świadczą, że k i g należą do liczby głosek twardych.

Sposób uskuteczniania odmiany w wyrazie przez zmiękczenie głoski, nie może służyć wszystkim wyrazom, bo tylko twardą spółgłoskę można zmiękczyć. Ile razy zatém oddajemy grammatyczny wzgląd jakowy przez zmiękczenie twardéj spółgłoski, musimy mieć na oddanie tego samego względu drugą formę dla miękkich głosek. Tym sposobem spółgłoski twarde i miękkie lub niby miękkie formują ciągle dwie oddzielne klassy.

Niech późniéj przystąpią do tablic odmiany imion, imiesłowów, wyrazów liczbowych, i t. d. Samskrytskich, przez rodzaje, liczby, przypadki, stopnie, [...].

Odmienne zowią się te, które odstępując od pierwszego zakończenia rozmaitym podpadają odmianom, jako: słownik, słownik-a, słownik-owi, słownik-u i t. d.

Przysłówek niekiedy, i to jednej tylko podpada odmianie, jak to widać w przykładzie, pięknie, i t. d.

Rzeczownik i Słowo najcelniejszemi są częściami mowy, i najliczniejsze mają podziały i odmiany.

W podanym wzorze zachodzą odmiany wyrazów nie tylko grammatyczne, ale i etymologiczne.

Składnia będąc jedną z ważniejszych części Głoskowni, wskazuje nam przyczyny i sposoby łączenia wyrazów pod względem szyku, zgody, i rządu; wyszczególnia, gdzie który z nich i dlaczego umieszczać, gdzie jakiej użyć odmiany, iżby w składzie swoim, utworzyły wysłowienie jasne, ścisłe, i zgodne z tokiem mowy zwyczajnej, ludzi wykształconych.

Podobną odmianę zastosować do jeden, dwa, cztéry, sześć, siedm', ośm', dziewięć, a będziemy mieli zupełnie wzorowe, rozumowne i zgodne z myślą odmiany.

Dla przypadkowania Rzeczowników w liczbie pojedynczéj zebrać je należy we dwie tylko odmiany (deklinacye).

Wszelka odmiana jest albo zwyczajna, albo osobliwa.

Wszelka odmiana zasadza się na naturze myśli ludzkiej i na zwyczaju narodowym; przeto uważa się dwojako, zewnętrznie i wewnętrznie, czyli zmysłowo i umysłowo.

Wszelka odmiana może być albo foremna albo nieforemna, albo ułamna, albo zbytkująca.

[…] Samogłoska o kreskuje się, gdy brzmi jak u, a w pierwotniku albo w odmianach i w pochodnikach pokazuje się o; np. ósmy od ośm, mówić od mowa […].

Dzisiejszy język jest zbiorem całéj przeszłości swojéj, z każdéj epoki zatrzymał do dziś dnia niektóre odmiany i sposoby mówienia; częstokroć obok nowszych form, utrzymują się jeszcze starożytne i średniowieczne […].

Wyjaśnia ona [etymologia] bowiem poniekąd tworzenie się wyrazów, a raczéj części w skład ich wchodzące: ich pierwiastki, źródłosłowy, końcówki, za pomocą których tworzą się różne odcienia wyrazów, wrostki między pierwiastkami, źródłosłowami a końcówkami wyrazy tworzącemi, zakończenia odmian przez przypadki, liczby, czasy, tryby i osoby, usiłując wykazać, jakie żywioły tkwią w tych końcówkach i co one pierwotnie znaczą.

W wyrazach: babka, łebkiem, żabka, grzybki, ząbki, grabki, słyszymy niby p, a mimo tego brzmienia, i mimo zasady pisania mocnych spółgłosek przy mocnych, a słabych przy słabych — napiszemy słabe b przy mocném b ze względu na wyraźnie brzmiące b w wyrazach: baba; łbem, żaba, grabie, grzyby, zęby [...]. Jeżeli odniósłszy się do źródłosłowu lub odmian wyrazu, jeszcze dostatecznéj wskazówki pisowni nie mamy, trzeba się odnieść wtedy do wyrazów pokrewnych jemu.

Liczbą w gramatyce nazywamy końcową odmianę istotników czyli imion rzeczownych, dla oznaczenia jednéj albo téż wielu istot. Liczb jest dwie: pojedyńcza, w któréj używamy istotnika, gdy mówiemy o jednéj istocie […]; mnoga, w któréj używamy istotnika, gdy mówiemy o dwóch, kilku lub więcéj istotach [...].

Wyrazy, zakończone na spółgłoskę mocną, mają w ostatniéj zgłosce samogłoskę otwartą, a jeżeliby była pochylona, to ona nie przechodzi na otwartą w odmianie wyrazu; nosowe również nie zmieniają się […].

Wzór odmiany słów. Forma 1-sza.

Uwaga. W języku polskim mamy jeszcze słowa nieforemne i ułomne. Słowo nieforemne jest to, które odstępuje od zasady formowania się, zmienia ono nawet pierwotne głoski, np. być, jest, nie ma, nie było, będzie. Jeść, jem, jadłem, będę jadł. Słowo ułomne jest to, którego nie można przeprowadzić przez wszystkie odmiany; takiem jest każde słowo nieosobiste, słowo niedokonane, oraz słowa zwrotne.

Wykazanie, które części mowy mają wspólne z sobą odmiany.

Flexion Odmiana.

Odmiana Flexion.

Odmiany (fleksya). 18. Odmiana rzeczowników.

Czasowanie a lm. a [...] gram. odmiana czasownika, koniugacja.

Fleksja, i, lm. e gram. 1. właściwość pewnych języków odmieniani zakończeń ich wyrazów. 2. zasób form deklinacyjnych i koniugacyjnych. 3. część gramatyki o odmianach wyrazów obejmująca wykład deklinacji i koniugacji in. o d m i e n n i a. <Łć. flexio>

FLEKSJA czyli nauka o odmianach, albo odmiennia.

Fleksja (nauka o odmianie wyrazów).

Część wyrazu nie zmieniająca się przez całą odmianę n. p. ogrodnik (bez końcówki) nazywa się tematem (osnowa) i może być równy rdzeniowi, np. pan, pan-a, pan-u i t.d.

C. Fleksja. (Nauka o odmianie wyrazów).

Ale słowa z grupą * -el: literackie pielę i mielę mleć mełł, najrozmaitsze przedstawiają odmiany, stare i nowe.

To oczywiście typ odosobniony, poza którym występuje widoczna dążność do zacierania różnic między odmianami.

1.Deklinacja. A. Deklinacja imion. § 3. Od najdawniejszych czasów (w języku praindoeuropejskim a potem w prasłowiańskim) wszystkie imiona t. j. rzeczowniki, przymiotniki i liczebniki oraz imiesłowy odmieniały się jednakowo; dopiero potem, na gruncie prasłowiańskim wytworzyła się nowa odmiana przymiotników, a jeszcze później — na gruncie polskim — odmiana szczególna liczebników. Nadto w języku polskim częściowo deklinacja zanikła: tak np. pewne imiesłowy stały się nieodmiennemi (chodząc, wziąwszy), także niektóre przymiotniki np. rad, zdrów, a wreszcie część rzeczowników nie odmienia się w liczbie poj. mianowicie zapożyczone nijakie na -um np. gimnazjum, liceum i t. d. W staropolszczyźnie często nie odmieniały się imiona własne, zwłaszcza hebrajskie [...]. Nie odmieniamy i dziś niektórych imion obcych np. Cantu, Tokjo.

Jako szczególny wypadek tych samych objawów przedstawia się metatonja (i przesunięcie przycisku) w złożonej odmianie przymiotników, gdzie formy zaimka jь ja je, stając się enklitykami, wywoływały swoiste zmiany w tym kierunku, a dalej metatonja (i przesunięcie przycisku) w odmianie czasu teraźniejszego i w niektórych innych formach odmiany por. §§ 18 i 22.

Ze względu na odmiany wyrazów (deklinacja, konjugacja) dzielimy sufiksy na pewne grupy zależnie od natury końcowej ich głoski lub końcowych głosek, a więc rozróżniamy sufiksy na -o-, -i̯o, -u-, -i-, -a-, -ī-, -ū-̯ (wszystkie te postaci odtwarzają epokę praarjoeuropejską) a wreszcie na spółgłoskę.

Odmiana imion = deklinacja; czasowników = konjugacja.

Odmiana ż IV, CMs. -anie [...] 6. jęz. «nadawanie wyrazom form właściwych im w pewnych kategoriach gramatycznych, odmienianie (wyrazów); zespół form służących do oznaczania stosunków między wyrazami w zdaniu; część gramatyki obejmująca deklinację i koniugację; fleksja»: Odmiana wyrazów według przypadków nazywa się deklinacją. SZOBER Gram. 153. W odmianie złożonej i zaimkowej były przypadki szósty i siódmy zupełnie różne: dobrym mężem, dobrym piórem i w dobrem mężu, w dobrem piórze. BRÜCK. Jęz. 56. Wyrazy języka chińskiego nie podlegają żadnym odmianom i nie ma tu ani deklinacji, ani koniugacji, ani liczb, ani trybów, ani czasów. Tyg. I lustr. 43, 1904.

Z chwilą uzyskania niepodległości i organizowania na nowo szkolnictwa polskiego przystępując do nauczania języka ojczystego językoznawcy polscy na zjeździe w roku 1921 uchwalili zrąb terminologii gramatycznej [...].

Fleksja, deklinacja męska, żeńska, nijaka, odmiana, forma męskoosobowa, rzeczowa, rzeczownikowa przymiotników [...].