Słownik historyczny
terminów gramatycznych online

koniugacja
Hierarchia Dzieła

Hasło w cytatach: coniugacje, coniugatia, coniugátia, coniugatie, koniugacje, koniugacya, koniugácye, koniugacyja, koniugacyjá, koniugacyje werbów, konjugacja, konjugacje, konjugacya, konjugácya, kóniugácya, odmienianie
Język: polski
Geneza: łac. coniugatio 'sprzęganie się'
Dział: Fleksja (współcześnie)
EJO 1999, 309 Definicja współczesna

Koniugacja. Odmiana leksemów czasownikowych, w starożytnej tradycji europejskiej wyodrębniona jako odmiana nie przez przypadki.

Ewolucja terminu

koniugacyja

Cytaty

Mora/1592, s. 174 L7v [178]

Quomodo cognoscuntur et discernuntur istae Coniugationes? [Po czym bywáją poznáne i rozeznáne ty Coniugacje?]

Sty/1675, s. 91

DE VERBIS ANOMALIS. O słowách bezprawnych. Anomalum ábo bezpráwne słowo jest to, ktore pospolitych ustaw wymawiánia inszych słow nie záchowuje, ále ma swoję lub w dokończeniu, lub w przyczynku, lub w umniejszeniu odmiánę, jáko Orzę, orałem, orać, Porze lu porę, prołem lub poprołem, proć [...]. Słow tych nie może być pewna ustáwá, ále ich zwyczájem uczyć się potrzebá, i we wszystkich Coniugatiách Włoskich znajdują się, ktore dla łączności porządkiem obiecádlá podáję.

Sty/1675, s. 91

Ná ostátku upominam i przestrzegam, że te czásy ktorych tu In Anomalis skutecznie i cále wyrażáć nie będę, według pospolitego staczánia swej Coniugátiej staczáć będziesz.

Sty/1675, s. [11]

Upewniam nie záwiedziesz sie [...] gdy Declinácye i Koniugácye ktoremci prácowicie wypisał zrozumiesz, gdy Anomala Włoskie rzecz bárzo trudną, á tu w máłą kupkę zebráne przenikniesz.

Duch/1699, s. 56 Definicja

Odmienność czásu zowie się po Gramátycku Konjugácya.

Konjugacya słow jest złożona ze czterech części, to jest sposobow, czásow, osob, i liczby.

Duch/1699, s. 56

Des Verbes & de leurs conjugaisons. O słowách i ich Konjugacyách.

Duch/1699, s. 63

Konjugacya lub złączenie słowá pomocnego Avoir, Mieć.

Mal/1700, s. 105 Definicja

Náchylánié álbo z łáciny kóniugácya, po Fr. la conjugaison jest przymiot, przez który sie słowo nachyla, akkómodując sie czásóm liczbóm i osobóm.

Cell/1725, s. 41

Praeterita i Supina, máją w káżdej Coniugatiej, swoje pewne zákończenia.

Dąb/1759, s. 63 Definicja

Słowo jest w czasie teraźniejszym, álbo w przeszłym, albo w przyszłym: kładzie się zwyczajnie jedne Osobiste Namiestnictwo przed słowem, kiedy nie masz samego imienia, jako to je chante, ja śpiewam; tu chante, ty śpiewasz; il, elle chante, on, ona śpiewa [...]. Temi przykładami dobrze widać odmienności czasow.

Ta odmienność czasu zowie się po Gramatycku Koniugacyją. Koniugacya słow jest złozona ze czterech części, to jest z sposobow, czasow, osob, i liczby.

SzyGram/1767 , s. 6

P. Wiele jest części Grammatyki? [...] P. Czego ktora naucza? [...] Etymologia słowa i ich własności rozeznawać, one rożnie odmieniać według Deklinacyi lub Konjugacyi.

SzyGram/1767 , s. 6

Koniugacya jest odmienianie słow w ostatnich sylabach, przez sposoby i czasy.

SzyGram/1767 , s. 237

Konjugacye Werbow.

SzyGram/1767 , s. 237 (237-238) Definicja

P. Co jest konjugacya albo staczanie werbow? O. Jest odmienianie słowa przez sposoby, czasy i osoby w jednej lub obojej liczbie. P. Wiele jest konjugacyi w naszym języku? O. Cztery, według czworakiego słow w drugiej osobie małej liczby sposobu skazującego czasu teraźniejszego skończenia, na: asz, esz, isz, ysz.

Fook/1768, s. 52 (51-52) Definicja

La Conjugaison est l'inflexion differente du verbe, qui donne divers tems, il y a quatre Conjugaisons régulières, comme nous verrons plus bas, après avoir donné la Conjugaison du verbe Sum. La voyelle, qui est devant le re, de l'Infinitif en donne la difference. L'Infinitif du verbe amo, est amare, aimer. Du verbe Doceo, docere, enseigner. Du verbe Lego, legere, lire. Du verbe audio, audire, entendre. La première a as, à la seconde personne du present. La seconde es. La troisième is bref. La quatrième is long.

[...]

Koniugacja jest nachylanie czyli inflexja verbi dająca różne czasy. Cztery są koniugacje regularne, jako niżej obaczemy po koniugacji słowa Sum. Vocalis, ktora jest przed syllabą re Infinitivi, czyni rożnicę między niemi. Infinitivus verbi Amo kocham, jest amare kochać; Verbi Doceo, uczę, docere, uczyć. Verbi Lego czytam, legere, czytać, Verbi Audio słyszę, audire, słyszeć. Pierwsza ma drugą osobę praesentis na as; Druga na es; Trzecia na is krotko wymawiając; Czwarta na is długo mowiąc.

SzyPocz/1770, s. 6 Definicja

Koniugacja jest odmienianie słow w ostatnich sylabach przez sposoby i czasy

SzyPocz/1770, s. 6

Etymologia uczy słowa i ich własności rozeznawać, i one rożnie odmieniać według Deklinacyi i Konjugacyi.

SzyPocz/1770, s. 55

Koniugacyi słow w Ojczystym języku liczy się cztery, według czworakiego ich skończenia w drugiej osobie liczby pojedynczej, sposobu skazującego, czasu teraźniejszego, to jest, na: asz, esz, isz, ysz

Mon/1780, s. 157

Conjugatio, koniugacya, czyli wiązanie lub sprzęganie słow, przez sposoby i czasy etc.

DwBg/1813, s. 69 Definicja

Wszystkié odmiany słowa razem wzięté, nazywają się od nájprzedniejszéj odmiany przez czasy, czasowaniém czyli koniugacyją.

DwBg/1813, s. 171

Koniugacyiá czyli czasowanié [...] 167.

Mucz/1825, s. 134 Definicja

Przebiegając słowa polskie, spostrzegamy, że wszystkie, jakiegokolwiek są znaczenia, dadzą się na cztéry działy podzielić, tak, że pewna liczba słów, do jednego z cztérech działów należąca, jednostajnie się czasuje czyli koniuguje: skąd wypadają cztéry formy czasowania czyli koniugacyj; z których każda zamyka w sobie porządny zbiór wszystkich odmian słownych.

Such/1849, s. 119 (przypis) Definicja

Odmiany (koniugacje) mają swoje paradigmata, wyrobione już na klasyczne języki.

Such/1849, s. 136 Definicja

Wszystkie Czasowniki zbiéramy na trzy odmiany (koniugacje).

Szt/1854, s. 295

Nie wszystkie słowa z jednego źródła pochodzące należą do jednéj koniugacji czyli wzoru czasowego; dlatego koniugacyje polskie dzielą się podług innych zasad, niż podług znaczenia słów i ich pochodzenia.

Szt/1854, s. 311

Podział słów na koniugacyje, czyli formy.

Szt/1854, s. 311 Definicja

Koniugacyja czyli forma, jest to pewien wzór, według którego czasuje się znaczna liczba słów przyjmujących w pewnych trybach, czasach, osobach, liczbach, rodzajach i t. d. jednakowe zakończenie, np. błagać, dźwigać; błagam, dźwigam; błagasz, dźwigasz; błaga, dźwiga i t. d.

Łaz/1861, s. 155

[...] Ponieważ wszystkie czasy oprócz teraźniejszego i wszystkie tryby według jednych i tych samych prawideł się tworzą, a tylko w czasie teraźniejszym końcówka osobowa kilkorakim sposobem z podstawą się łączy, przy czém rozmaite zmiany głosek zachodzą; przeto mamy tylko jednę konjugację z sześcioraką odmianą czasu teraźniejszego [...].

Mał/1863, s. 53

Rzeczowniki zatém, przymiotniki, liczebniki i zaimki deklinują się. Odmiany słowa stanowią przeciwnie koniugacyą.

Mał/1863, s. 130 Definicja

Przez koniugacyą rozumiemy cały zasób odmian czyli form, jakich zdolne jest słowo, odmieniając się przez tryby, czasy, osoby, liczby, itp.

Czep/1871–1872, s. 67 Definicja

Odmianę słów przez czasy, tryby, liczby, osoby, a w czasie przeszłym przez rodzaje, nazywamy czasowaniem, czyli koniugacyją, t.j. spajaniem.

Mał/1879, t. I, s. 256 Definicja

Przez KONIUGACYĄ rozumiemy cały zasób odmian czyli form, jakich zdolne jest słowo, odmieniając się przez tryby, czasy, osoby, liczby, itp.

Jes/1886, s. 31 Definicja

Otóż jak rzeczowniki odmieniają się przez przypadki, tak znowu czasowniki odmieniają się przez osoby, liczby i czasy. Tamtę odmianę nazwano przypadkowaniem (deklinacyą), a tę: czasowaniem (albo z łacińska: konjugacya).

Jes/1886, s. 118 Definicja

Otóż cały ten zasób zmian i znaczeń, jakim podlega czasownik, gdy nim wyrazić chcemy osoby, liczby, czasy i tryby, nazywamy po polsku odmianą słowa (czasownika), a z łacińska konjugacyą.

Kr/1897, s. 176 Definicja

Konjugacja.

§ 256. Odmianę słów nazywamy konjugacja. W konjugacji rozróżniamy następujące formy: sposoby czyli tryby, czasy, liczby, osoby i rodzaje.

Kr/1897, s. 176

W konjugacji rozróżniamy następujące formy: sposoby czyli tryby, czasy, liczby, osoby i rodzaje.

Król/1907, s. 17

W konjugacji czasowników: kupuje, kupuj [...] przy rozpruwaniu itd.

Lor/1907, s. 58

Język portugalski ma dla bezokolicznika zakończenia ar, er, ir, ôr podług tych zakończeń dzielą się czasowniki na 4 klasy czyli koniugacje (conjugações).

Kr/1917, s. 90

Przyrostki, według których dzielą się słowa na konjugacje, najczęściej nie wpływają na zmianę znaczenia.

Kr/1917, s. 101 Definicja

Odmiany imion nazywamy deklinacją, odmiany słów— konjugacją.

Kr/1917, s. 158 Definicja

II. KONJUGACJE. § 339. Odmianę słów nazywamy konjugacją. W konjugacji rozróżniamy następujące formy: strony, tryby (cz. sposoby), osoby, liczby, czasy, rodzaje i imiesłowy.

PolTerm/1921, s. 90

Konjugacja (odmiana słów osobowych).

Król/1922, s. 15 Definicja

Konjugacja. (Odmiana słów osobowych).

Szob/1923, s. 251-252 Definicja

Koniugacją w ściślejszem znaczeniu tego terminu nazywamy odmianę słów podług form osobowych, w szerszym jednak zakresie przez koniugację rozumiemy cały zasób form czasownika. Tak rozumiana koniugacja obejmuje nie tylko formy fleksyjne czasownika, lecz także jego formy słowotwórcze, a więc formy strony, rodzaju czynności, trybu, czasu i liczby.

Szob/1923, s. 251-252 Definicja

Konjugacją w ściślejszem znaczeniu tego terminu nazywamy odmianę słów podług form osobowych, w szerszym jednak zakresie przez konjugację rozumiemy cały zasób form czasownika. Tak rozumiana konjugacja obejmuje nie tylko formy fleksyjne czasownika, lecz także jego formy słowotwórcza, a więc formy strony, rodzaju czynności, trybu, czasu i liczby.

Szob/1923, s. 257 Definicja

Słowa polskie [...] odmieniają się w formach czasu teraźniejszego według czterech wzorów. Zależnie od tych czterech typów odmiany czasu teraźniejszego dzielimy czasowniki polskie na cztery konjugacje: 1. Konjugację -ę -esz, nap. pij-ę, pij-esz; pisz-ę, pisz-esz; nios-ę, niesi-esz; ciqgn-ę, ciqgni-esz. 2. Konjugację -ę, -isz (-ysz), nap. widz-ę, widz-isz; słysz-ę, słysz-ysz. 3. Konjugację -am, -asz, nap. czyt-am, czyt-asz. 4. Konjugację -em, -esz, nap. umi-em, umi-esz.

Nitsch/1923, s. 451

II. Odmiennia. A. Konjugacja. § 15 Końcówki osobowe.

ZwO/1924, s. 35 Definicja

Czasowniki ― Verbos.

Czasowniki, są to słowa, któremi wyrażamy czynność lub stan osób lub rzeczy. Mają one w języku portugalskim cztery odmiany czyli konjugacje (conjugações).

Gaert/1927, s. 88 Definicja

★Konjugacja, odmiana słów osobowych (czasowników właściwych).

Kl/1939, s. 112 Definicja

Te liczne a rozmaite formy składają się na pełny zasób i system fleksyjny tego samego czasownika, który nazywamy koniugacją.

Kor/1961, s. 19 (18-19)

Zupełnie inaczej wygląda ona w gramatyce włoszczyzny A. Styli [...].

Coniugatio — złączanie, złączenie (s. 65), staczanie, koniugacyja: genus — rodzaj, verbum activum — czyniące, reciprocum — które z przykładaniem namiestnictw [...] się formuje, passivum — przyjmujące, modus indicativus — pokazujący, coniunctivus — przyłączający, imperativus — rozkazujący, infinitivus — nieskończony, nieograniczony (s. 65).

Kor/1961, s. 20

Nie spełniała tych postulatów nie w tym zresztą celu wydana gramatyka F. Menińskiego. Zrealizował je dopiero F. D. Duchênebillot.

Terminologia [...].

Coniugatio — koniugacyja, złączenie (s. 63): verbum activum — czyniące, passivum — cierpiące, modus indicativus — sposób skazujący, coniunctivus — przyłączający, złączający (s. 65), imperativus — rozkazujący, infinitivus — niedeterminujący, nieograniczony.

Kor/1961, s. 22 (21-22)

Przeprowadzona jej krytyka w stosunku do Duchênebillota budzi ciekawość, jak wyglądała ona u samego Malickiego, bo każe się spodziewać u niego i pod tym względem szeregu zmian.

Terminologia. Litera vocalis — wokala [...].

Coniugatio — koniugacyja, nachylanie: genus activum — rodzaj (s. 15) czyniący, verbum reciprocum — recyprokum, słowo recyprokowane (s. 152), słowo w siebie samo odwrócone (s. 104), verbum passivum — słowo cierpiące, passyw (s. 137).

Kor/1961, s. 25

Więcej ich [terminów] można znaleźć u K. Cellariusa [...].

Coniugatio — koniugacyja: modus indicativus — indykatyw (s. 133), coniunctivus — koniunktywus (s. 39), infinitivus — infinitywus (s. 2), persona — persona, osoba (s. 41).

Kor/1961, s. 26

Trochę rodzimych terminów gramatycznych zawiera jeszcze podręcznik S. Konarskiego [...].

Coniugatio — koniugacyja: verbum neutrum — neutrum (s. 111), modus infinitivus — infinitywum (s. 81), participium — partycypium (s. 143), tempus praeteritum — tempus preterytum, futurum — futurum (s. 8), persona — persona.

Kor/1961, s. 33

Przytoczone argumenty przeciw rodzimej terminologii nie na wiele się jednak zdały. Znaleźć ją można i w gramatyce łaciny F. Fookowitza [...].

Coniugatio — koniugacyja: genus activum — aktywum, passivum — passywum (s. 220); participium — partycypium (s. 150), tempus praesens — czas teraźniejszy, praeteritum — przeszły, futurum — przyszły, persona — osoba.

Kor/1961, s. 34

Z języków nowożytnych wiek Oświecenia przynosi znaczne zainteresowanie językiem niemieckim, stąd zaczynają się pojawiać liczne przeróbki gramatyki J.K. Gottscheda [1766]. Już najstarsza z nich posiada nawet słownik terminologii rodzimej [...].

Coniugatio — koniugacyja: genus activum — gatunek działający, reflexivum — ściągający się, passivum — cierpiący, modus indicativus — sposób skazujący, coniunctivus — złączający, imperativus — rozkazujący, infinitivus — nieskończony.

Kor/1961, s. 37 (35-37)

Daleko więcej rodzimego słownictwa gramatycznego zawierał z natury rzeczy przeznaczony dla Szkoły Rycerskiej podręcznik W. Szylarskiego [...].

Coniugatio — koniugacyja: genus activum — gatunek działający, reflexivum — ściągający się, passivum — cierpiący, modus indicativus — sposób skazujący, coniunctivus — złączający, imperativus — rozkazujący, infinitivus — nieskończony, nieograniczony (s. 17).

Kor/1961, s. 43 (42-43)

Fakultatywności rodzimej terminologii gramatycznej położył tamę podręcznik polszczyzny O. Kopczyńskiego [...].

Coniugatio — czasowanie, koniugacyja: genus activum — forma (t. 1, przyp.), sposób (t. 1, przyp., s. 139), stan (Układ) czynny, reflexivum — zaimkowy, passivum — bierny [...].

Powiązane terminy