osoba gramatyczna

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• DonGl/1542
• Bart/1544
• UrsMeth/1592 (1998)
• Don/1595
• Kn/1621
• Kn/1644 (I wyd. 1626)
• Don/1649
• Sty/1675
• Duch/1699
• Mal/1700
• Dąb/1759
• SzyGram/1767
• Fook/1768
• SzyPocz/1770
• Nał/1774
• Dudz/1776
• Lub/1778
• Ant/1788
• Prz/1792
• Don/1795
• Szum/1809
• DwBg/1813
• Gddk/1816
• SkorM/1816
• Jak/1823
• Mucz/1825
• SkorM/1828
• Bor/1830
• Rozp/1830
• Rew/1845
• Desz/1846
• Br/1848
• Such/1849
• Ryk/1850
• Kurh/1852
• Szt/1854
• Morz/1857
• Gr/1861
• Łaz/1861
• Mał/1863
• Malin/1869
• Kam/1870
• Czep/1871–1872
• Lerc/1877
• Mał/1879
• Malecz/1882
• KarłT/1885
• Jes/1886
• Grub/1891
• Kr/1897
• Lor/1907
• Kr/1917
• Kon/1920
• PolTerm/1921
• Król/1922
• Nitsch/1923
• Szob/1923
• Gaert/1927
• Kor/1961

Persona – osoba a. persona.

OSOBA persona osoba est rationabilis creature individua essentia ... et hinc persona dr in grammatica ipsum suppositum, quandoque proprietas suppositi, quandoque proprietas vocis osoba, quandoque vox ipsa, quandoque modus significandi et quandoque personalis proprietas R z5v [...]

Wyraz nie odnotowany na stronie podanej przez autorkę opracowania. Wiśniewska 1998, 65: Gramatyka. W podręczniku znajdujemy terminy: czas 122, ćcionka (litera) 121, droga (methodus) 151, dwugłośnik (dyphtongus) 127, imię 141, głośnik (vocalis) 310, kropka, punkt 127, odmiana (paradigma) 194, osoba 141, oznaczenie 193, postać, wid (species) 84, prawidła (canon) 143, przedłogi (praepositio) 185, przymiot, przypadek (accidens) 175, rod, rodzaj (genus) 172, słowo (dictio) 144, sposob, prawidło (canon) 184, wspułgłośnik (consonans) 310, zbieranka, złoż (sylaba) B 147.

Słowo co jest? Część mowy z czásem i osobą krom spadku spráwiáć nieco ábo cierpieć ábo żadnego z tych známionując.

VErbum quid est? Pars orationis cum tempore et persona sine casu agere aliquid aut pati aut neutrum significans.

Słowu ile przypada: Siedṁ. Ktore: Jákość, sprzężenie, rodzaj, liczbá, wyobráżenie, czás i osobá.

Verbo quot accidunt? Septem. Quae? Qualitas, coniugatio, genus, numerus, figura, tempus et persona.

Osobá [...] Persona.

Persōna. Osobá 1. 2. Mászkárá. Powagá. Postáć. Powinność. Personá 2. Aktor 1. Człowiek 1.

Verbum názywa się słowo lub część mowy, ktora przez czasy i osoby staczána bywa, znácząc co czynić abo przyjmowáć.

Konjugacya słow jest złożona ze czterech części, to jest sposobow, czásow, osob, i liczby.

Słowo [...] Osobiste po Fr. Personnel, zowie sie to, ktoré ma trzy osoby.

P. Co się uważać powinno koło werbow? O. Te cztery rzeczy: sposob, czas, osoba, liczba, o ktorych się już namieniło przed samą Ortografią, tu jednak dostateczniej wykłada się.

Jak się wyrażają osoby w Werbach? O. Przez osoby Pronominow, to jest w małej liczbie Ja przez wszystkie rodzaje [...] w wielkiej liczbie [...] One w niewieścim i oddzielnym.

O Istocie, wielości, i Osobach Zaimkow.

Do tej części mowy, ktora się nazywa Verbum, należą wszystkie słowa, co się odmieniają przez sposoby, czasy i Osoby, czyli jak z Łacińskiego mowiemy, ktore się koniugują, to jest ktorym się mogą dodawać Zaimki: Ja, ty, on; my, wy, oni; tak np. ja chwalę [...] oni chwalą.

Jeżeli zachodzi trudność, która się litera za którą ma w pisaniu położyć, szukaj, skąd to słowo pochodzi; obracaj w inszym spadku, liczbie, sposobie, osobie, etc. a dojdziesz bez trudności.

Słowa Rossyjskie sprzęgają się (coniugantur) przez sposoby (modos), czasy (tempora), liczby (numeros), osoby (personas) i rodzaje (et genera).

Do Posiłkuje czas [...] tym sposobem przez wszystkié osoby i liczby w czasie térazniéjszym: I do, you do, They do.

Czasuią się zaś przez 3 osoby i 3 liczby.

Wiele jest w słowie przypadkow? octo, ośm, Figura wyobrażenie, species, kształt, Genus, Rodzaj, conjugatio, Sprzążenie, modus sposob, Tempus, czas, numerus, liczba, Persona Osoba.

A. Odmian grammatycznych jest siedm. Nazywają się one i znaczą jak następuje:

1wsza: Stopniowanie; [...].

7ma: Osobowanie; jest to odmiana słów dla oznaczenia rozmaitych osób, np. czytać, czytam, czytasz, czyta, czytamy , czytacie, czytają.

Wyrazy do dziewiątej części mowy należące odmieniają się, a to czworako:

1) Przez Tryby (Modus), np. czytać, czytam, czytaj, czytałbym [...].

4) Przez Osoby (personas), np. czytam, czytasz, czyta; czytamy, czytacie, czytają.

Osób jest w liczbie pojedynczej 3. np. 1wsza, ja znam, 2ga, ty znasz, 3cia, on zna; i w liczbie mnogiej też 3, np. 1wsza, my znamy, 2ga, wy znacie, 3cia, oni znają.

Słowo jest wyráz odmiénny przez tryby, czasy, liczby, osoby i rodzaje, czyli má trybowanié, czasowanié, li­czbowanié, osobowanié i rodzajowanié.

[Słowa są] nieosobisté, gdy nié mają ani wyraźnie, ani domyślnie imiénia lub zaimka osoby, która jest czém, albo co robi, i przeto téż nie odmieniáją się przez wszystkié osoby, ale jedno tylko ma­ją zakończénié na osobę trzecią, np. bywá, czyni się.

Słowa Samskrytskie czasują się przez tryby, osoby, liczby, rodzaje, czasy czyli klassy i głosy (voces).

Osób jest trzy, to jest: trzecia, prathama paruszah np. on; druga madjama parusza, średnia np. ty i pierwsza utama purusza, szlachetna np. ja, my.

Zwyczaj nie dozwala po niektórych Słowach kłaść Zaimek je, lubo zachodzi zapytanie; na przykład: nie mogę mówić, Extravague je? czy szaleję? [...] W takowym razie trzeba się uciec do następujących sposobów mówienia: Est-ce que, albo croyez vous que. [...] Te sposoby mówienia równie mogą bydź użyte we wszystkich Osobach na wyrażenie Zapytania.

Niech późniéj przystąpią do tablic odmiany imion, [...], słów zaś przez formy czynną Atmanepadam i bierną czyli wzajemną Parasmênepadam (odemnie i przezemnie noga albo krok, czym) przez osoby, liczby, rodzaje, tryby, czasy i t. d. [...].

W formach przypadkowania i czasowania, znamiona te w różnych przypadkach i osobach z jednéj zgłoski na drugą przechodzą, i są cechą rozróżniającą też przypadki i osoby; w czém my na odmienném zakończeniu przestajemy.

Że 3cia osoba może być tematem odmian przez osoby i liczby, mamy tego dowód w języku polskim, równie jak we wszystkich językach wschodnich;[...]

(....) Gdzie ten znak jest w Czasowaniu, domyślić się opuszczonego zaimka osobowego, którego wymaga liczba, i osoba słowa, obok której takowy leży.

Słowo zgadza się z zaimkiem osobistym, lub z innym podmiotem, czy wyraźnym lub domyślnym, w liczbie, rodzaju, i osobie, np. ja byłem, siostra była; w pierwszym razie domyślamy się Konstanty i t. d. w drugim ona.

W Słowie musié się odznaczyć: osoba mówiąca, osoba do któréj się mówi, i osoba, lub rzecz o któréj się mówi. Ztąd na oddanie tych trzech okoliczności, są trzy osobne zakończenia osobami nazwane.

Służą oraz do czasowania słów zaimkówych: I dress myself, ubieram się, i tak daléj przez wszystkie osoby.

Słowo z przedmiotem zdania zgadza się w osobie i liczbie, w czasie zaś przeszłym zgadza się także w rodzaju.

Jeżeli rzeczowniki lub zaimki wyrażają rozmaite osoby grammatyczne, słowo zgadza się z lszą, bez względu na 2gą i 3cią; gdy zaś 1sza nie wchodzi do przedmiotu zdania, słowo w 2giéj osobie kłaść należy. Podług tychże zasad zgadzają się przymiotniki i słowa, gdy jeden z rzeczowników, z któremi je zgodzić należy, kładzie się w przypadku 6tym z przyimkiem z.

Posługa .... Osoba w czasowaniu słów.

W języku więc ojczystym nauczyciel starać się powinien o to, aby uczniowie pojęli jasno znaczenie części mowy, przypadków, stopniowania, liczebników i ich podziału, zaimków i ich podziału, znaczenie osób, czasów, trybów [...].

[...] Nazywámy je jednakże dlá różnicy i panującego zwyczaju piérwiástkami słównemi, bo téż słowo zostaje z niemi w ściślejszym formalnym związku, gdyż z wielu piérwiástków urábiá się każdá osoba czasu teraźniejszego przez samo łączenie się z niemi odpowiednich końcówek osobowych [...].

[...] Wszystkie atoli te znaczeniá schodzą się s sobą, jakoby w punkcie centralnym, w ogólnym znaczeniu wyrazu, tak że pospolicie w mowie naszéj wyráz i słowo znaczą jedno i prawie to samo. Lecz w gramatyce słowo (verbum, rhema) służy za názwę naukową (terminus technicus), oznaczającą jednę s części mowy. Słowo tedy, jako názwa naukowá, oznaczá nám w gramatyce byt, jistnienie, stán, czynność lub bierność jakiéj jistoty w danym czasie [...]. Tak się rzecz má względem wszelkich jinnych słów w mowie ludzkiéj co do oznaczaniá czynności, stánu jistót w głównych trzech dobach czasu. Dlá tego téż nasz Mroziński i jinni za nim gramatycy nasi nazywają niby z niemiecka słowo czasownikiem (Zeitwort), chcąc w taki sposób wyróżnić gramatyczne znaczenie słowa od pospolitych jego znaczeń. Lecz wyraz czasownik byłby może stósowniejszym do oznaczeniá zegaru, (z niemieckiego Säger), niżeli do oznaczaniá naszego słowa, i nie oddaje wcale tego, co wyrażá niemieckie Zeitwort, chyba żebyśmy je dosłownie oddali czasosłowem [...]. Możná wpráwdzie zarzucić názwie słowo, jiż má tyle pospolitych znaczeń, aleć wyráz czas, jako názwa naukowá, co jinnego znaczy w gramatyce aniżeli w pospolitym używaniu tegoż wyrazu, a jednakże żádnemu jeszcze poważnemu gramatykowi nie przyszło na myśl usuwać naukowéj nazwy czas. To cośmy dopiéro powiedzieli o názwach naukowych słowo, czas, stosuje się w całéj pełni i do názw naukowych osoba, liczba itd. itd., które także w pospolitym używaniu mają jinne znaczenie, niżeli w gramatyce [...].

P. Ile osób rozróżniamy w mowie? O. Trzy: pierwsza ja, która mówię; druga ty, który mię słuchasz, trzecia on albo ona, o której ja mówię. Osobę pierwszą liczby mnogiéj formujemy dodając końcówkę my, do trzeciéj osoby liczby pojedyńczéj. [...] osoba 1-a kończy się na m, np. słucham, 2-a na sz, np. mówisz, 3-a stosownie do jednéj z 3 form.

[…] Orzeczenie ma trzy osoby: osoba pierwsza, gdy orzeczenie przypisujemy osobie mówiącéj; osoba druga, gdy orzeczenie przypisujemy osobie do któréj się mówi; osoba trzecia, gdy orzeczenie przypisujemy osobie lub przedmiotowi ubocznemu, o którym się mówi [...].

Przy odmianie czasowników rozróżniamy trzy osoby: 1. osobę, która mówi, np. (ja) piszę, czytam, śpię, chodzę; 2. osobę, do któréj się mówi, np. (ty) piszesz, czytasz, śpisz, chodzisz; 3. osobę, o któréj się mówi, np. (on-ona-ono) pisze, czyta, śpi, chodzi.

W pierwotnym bowiem stanie języka każdy zaimek osobisty służył zarazem i za narostek, doczepiający się do tematu czasowników na oznakę, któréj osobie gramatycznéj omawiana czynność się przypisuje, pierwszéj, drugiéj, czy trzeciéj — pojedynczéj czy mnogiéj itd. tak jakby dziś kto mówił: iść-ja, iść-ty, iść-on.

Przecież wszystkie języki nazywają osoby w czasowaniu numerami dla czegoż byśmy mieli usuwać ten system z przypadkowania, skoro jest już utartym? [W słowniku terminów jest hasło „Osobowa końcówka”]

Otóż za pomocą czasowników oznaczamy nie tylko liczby ale także i osobę.

Принадлежности глаголов, служащия к их изменению, сутъ: наклонение tryb, время czas, видъ postać, число liczba, лицо osoba, родъ rodzaj, причастие imiesłów odmienny, дѣепричастие imiesłów nieodmienny.

W każdym czasie mają czasowniki po trzy osoby liczby pojedynczej i trzy osoby liczby mnogiej.

Osoby. § 56. W odmianie rzeczowników, przymiotników, liczebników i zaimków odróżnialiśmy odrębne postaci każdego przypadku, w odmianie słów nie spotykamy przypadków, ale trzy osoby.

Gdy mówimy o jakiejś czynności, mówimy zarazem o osobie lub rzeczy, która ją wykonywa, albo w liczbie mnogiej o osobach lub rzeczach, które ją wykonywają. Ponieważ mamy trzy osoby (ja, ty, on) i dwie liczby (liczbę pojed. i mnogą), rozróżniamy zatem w odmianie czasownika trzy osoby i dwie liczby.

Osoba pierwsza, druga i trzecia.

Przez składnię zgody rozumiemy zasady, wedle których części zdania mniej ważne stosują [jest: stusują] się do ważniejszych (w rodzaju i osobie, liczbie i przypadku) np. Historja jest mistrzynią życia. (nie mistrzem!) Poczcziwi chłopi (forma osobowa) poczciwe chłopy (rzeczowa) i td.

Wszędzie tam [...] odnosi się do dwu osób, o których jednak przeważnie można też użyć formy liczby mnogiej, zwłaszcza w trybie oznajmującym [...].

Osoba, p. czasowniki III.

Pierwsze próby stworzenia ojczystej terminologii zawierały Regulae grammaticales, regimina et constructiones z 1542 r. i wydanie A. Donata z r. 1583.

Terminologia Reguł [...].

Coniugatio — (s)przężenie: verbum activum — sprawiące, sprawujące, modus indicativus — naznaczenie, obyczaj ukazujący, skazujący, coniunctivus — słączający, imperativus — rozkazujący, infinitivus — niez(a)graniczony, participium — uczesnik, tempus praesens — czas niniejszy, praeteritum — przeszły, futurum — przyszły, persona — osoba, persona.

Praktyczny rezultat tego powoływania się na mistrza stanowi u Dobrackiego obok posługiwania się nowożytnymi terminami także ich słownik niemiecko-łacińsko-polski, zawarty w jednej edycji drugiego wydania jego gramatyki.

Terminologia [...].

Coniugatio — sprzężenie [...]; participium — uczestnik, significatio — znaczenie, tempus praesens — czas przytomny, praeteritum — przeszły, plusquamperfectum — cale, zupełnie (s. 238) przeszły, futurum — przyszły; persona — osoba, verbum personale — osobiste, personalne.

Przytoczone argumenty przeciw rodzimej terminologii nie na wiele się jednak zdały. Znaleźć ją można i w gramatyce łaciny F. Fookowitza [...].

Coniugatio — koniugacyja: genus activum — aktywum, passivum — passywum (s. 220); participium — partycypium (s. 150), tempus praesens — czas teraźniejszy, praeteritum — przeszły, futurum — przyszły, persona — osoba.

Z języków nowożytnych wiek Oświecenia przynosi znaczne zainteresowanie językiem niemieckim, stąd zaczynają się pojawiać liczne przeróbki gramatyki J.K. Gottscheda [1766]. Już najstarsza z nich posiada nawet słownik terminologii rodzimej [...].

Coniugatio — koniugacyja [...], participium — uczęstnik, uczęstnictwo, tempus praesens — czas teraźniejszy, praeteritum — przeszły, plusquamperfectum — więcej niż doskonały, futurum — przyszły, persona — osoba, verbum personale — osobiste.

Trochę polskich terminów stosował jeszcze z zajmujących się językiem ojczystym W. Dudziński znający z nich takie, jak litera — litera [...], verbum compositum — składane, złożone; declinatio — deklinacyja (s. 30), nakłanianie się, numerus — liczba (s. 7), casus — spadek (s. 7), coniugatio — nachylanie się, modus infinitivus — sposób infinityw (s. 7); persona — osoba (s. 7), constructio — konstrukcyja.