imiesłów

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Mon/1780
• Ant/1788
• Prz/1792
• Szum/1809
• DwBg/1813
• Gddk/1816
• Prz/1816
• SkorM/1816
• Jak/1823
• Mucz/1825
• SkorM/1828
• Rozp/1830
• Marc/1833
• Rew/1845
• Desz/1846
• Br/1848
• Such/1849
• Ryk/1850
• Kurh/1852
• Szt/1854
• Morz/1857
• Gr/1861
• Łaz/1861
• Mał/1863
• Malin/1869
• Kam/1870
• Czep/1871–1872
• Lerc/1877
• Mał/1879
• Malecz/1882
• Oż/1883
• KarłT/1885
• Jes/1886
• Uchw.AU/1891
• Kr/1897
• Król/1907
• Lor/1907
• Kr/1917
• Kon/1920
• Nitsch/1923
• Rozw/1923
• ZwO/1924
• Gaert/1927
• Kor/1961

Gerundium, à według Serwiusza gramm. modus gerundivus, bądź Słowo, bądź Imie, czy też Imie-słow, oboje razem; samym tylko Łacinnikom jest własne i znajome. Grecy i Polacy go nie mają, ale miasto niego słow kończących się na iąc, ąc, lub wszy zażywają.

Dwa są imiesłowy u Anglików, jakośmy w czasowaniach widzieli czasu térazniéjszego i przeszłégo.

Kiedy w Polskim języku używamy Imiesłowów, usłyszawszy, ujrzawszy i tym podobnych w znaczeniu czynném, do Imiesłowa czasu przeszłégo Anglicy dodają having; w biérnym beeing, który osobliwie ostatni w wierszach prawie zawsze, a czasem i w prozie opuszcza się.

Części mowy greckiey jest 8: Rodzaynik, Imię, Zaimek, Słowo, Imiesłów, Przysłowek, Przyimek i Spoynik.

Słowo z Imiesłowem. Znaczenia, Tryby, Czasy i Zakończenia Słów.

Imiesłów, participium.

Mowa Polská pospolicie się skłádá z ośmiu części, jakiémi są: Imié, Zaimek, Słowo, Imiésłów, Przyimek, Przy­słówek, Spojnik i Wykrzyknik.

Imiésłów, że znaczy przymiot, więc w tém wszystkiém jest jednoż, co imié: że zaś odmiéniá się przez czasy, np. teraźniejszy dający, prze­szły dany, przyszły mający dać lub ma­jący być dany, w tém jednoż jest, co słowo.

Wszak mowa podzielona jest dotąd na ośm części, od lat 30 w kontusiki Polskie ustrojonych, w kolei, jak następują: 1) Imię, 2) Zaimek, 3) Słowo, 4) Imiesłow, 5) Przysłowek, 6) Przyimek, 7) Spojnik, 8) Wykrzyknik.

Nie dobra jest mianowka Imiesłow, bo to słowo nie jest jeden wyraz, po Słowiańsku złożony z dwu, to jest: ze słowa przypadkowanego i ze słowa czasowanego, tylko dwa wyrazy zciznione w jeden, ktore, i obok siebie, i tak nieforemnie spojone, brzmią jedno, co Imię słow (Nomen Verborum) a nie znaczą tego, co znaczyć powinny, to jest: mianowki owej części mowy, ktora uczęstnikuje z Imienia i z Głagołu.

Imiesłów (participium) np. bhawata, bhawanti, bhawantod, będący, =dąca, =dące.

O Imiesłowach Imiesłowy są liczne, a między innemi Sah on, sah lub sia ona, tana ci dwaj, te ci wielu, te te dwie, tah te wiele, tot lub tod to, [...].

Participium. Imiesłow.

Wszystkie wyrazy, składające mowę polską, dzielą się na dwa główne szeregi: piérwszy wyrazów odmiennych, drugi wyrazów nieodmiennych; a każdy szereg podziela się na cztéry części, z których każda ma własne nazwisko. Te nazwiska są następujące: w szeregu wyrazów odmiennych: 1) Imie, 2) Zaimek, 3) Słowo, 4) Imiesłów; w szeregu wyrazów nieodmiennych: 5) Przyimek, 6) Przysłówek, 7) Spójnik, 8) Wykrzyknik.

Imiesłowy są to imiona pochodzące od słów, to jest okoliczność czynienia lub skutku w słowie zawartą wyrażające. Jako imiona mogące wydać przymiot zdania, mają odmiany przez liczby, przypadki i rodzaje; i w tym względzie uważane, ze wszystkiém się z przymiotnikami zgadzają i podobnież odmieniają się, tylko że się stopniować nie mogą. Jako część słowa, odmieniają się przez czasy, i tém się różnią od przymiotników, np. kochający, kochany, mający kochać: skutek bowiem lub czynienie, które wyrażają imiesłowy, dziać się muszą w pewnym czasie.

Niech późniéj przystąpią do tablic odmiany imion, imiesłowów, wyrazów liczbowych, i t. d. Samskrytskich, przez rodzaje, liczby, przypadki, stopnie, [...].

IV. CZĘŚĆ MOWY.

Imiesłow.

Imiesłow żodwardys, ira tay dalis żodżiu, (część słowa) ir dalis wardu, (część imienia) kaypo dalis żodżiu atsymaynu per czesus (przez czasy) kayp tay: będąc, bywszy, czytając, czytawszy, i t. p.

Główne warunki Szykowania wyrazów są: aby przymiotniki, imiesłowy, zaimki, słowa, nie zbyt odległe były od swoich rzeczowników [...]; nareszcie, aby wyrazy rządzone od rządzących, słowa od spójników, imiona rzeczowne od przyimków i t.p. nie były zbyt oddalone.

Imiesłowy służą do krótszego, jaśniejszego i ozdobniejszego wyrażenia myśli naszych, bez nich bowiem, musielibyśmy opisywać wyrażenie wielu wyrazami, przez co straciłoby nasze wysłowienie na krótkości, jasności i ozdobie.

Te wszystkie trzy imiesłowy jako mające spólne z przymiotnikami zakończenia, mają téż spólne im odmiany skłońnikowania i rodzajowania.

Do imiesłowów można policzyć i rzeczowniki ze słów utworzone i mogące się nazwać imiesłowem rzeczownym, jako rzeczowniki w ruchu. Tworzenie się tego imiesłowu dzieje także z piérwotnika zamieniając ł na nie np. dbanie, zalecanie, gadanie, dufanie, léganie, chuchanie, łykanie, pałanie, dumanie i t. p. które mają odmiany wedle wzorów rzeczowników tegoż zakończenia.

[...] Język polski ma dziesięć części mowy: Rzeczownik, przymiotnik, liczebnik, zaimek, słowo, imiesłów, przyimek, przysłówek, spójnik, wykrzyknik.

O przymiotnikach częstokrotnych i dokonanych, będących właściwie imiesłowami powiemy w Rozdziale o imiesłowach […].

Co wynika z tego znaczenia imiesłowu [...]? Że część ta mowy rządzi się prawidłami słowa, z któremi łączą się znamiona przymiotnikowe. Podobnie więc jak słowa, imiesłowy mogą wyrażać czasy, są czynne, bierne, jednokrotne, częstokrotne, dokonane i często dokonane. Podobnie jak przymiotniki mogą się spadkować w dwóch liczbach i trzech rodzajach, a podług dwóch wzorów w l.m.

Imsł.

Jeżeli imiesłów rządzi przypadkiem czwartym na mocy udzielonéj mu przez słowo, od którego pochodzi w takim razie przestając być rzeczownikiem, traci przedimek i przyimek of.

Imiesłów z dodanym do niego rządem, gdy następuje bezpośrednio po rzeczowniku, z którym się zgadza, nie oddziela się przecinkiem.

Imiesłów, wyraz gładko wymawiający się miłego brzmienia z upadkiem imienia i słowa utrzymać się nie może. Sprawmiotnik, jest jakoby przymiotnik ze sprawomianu wyrobiony, —zestawienie może na początek nie gładko brzmiące, ale z upływem czasu utrze się do słuchu.

[…] W imiesłowach kończących się na any nie mięknie poprzedzająca spółgłoska, gdyż w nich nie any, lecz ny do podstawy czasownika dodajemy, np. kocha-ny, pisa-ny […].

Imiesłowy, które rząd i naturę czasownika zatrzymują, są przymiotnikową postacią czasownika, np. czytający-a-e, ukochany-a-e, napisany-a-e, piszący-a-e itd. W języku polskim rozróżniamy dziewięć imiesłowów, z których cztery używa się tylko w formie czynnej, a pięć w formie biernej.

[…] Według formy przymiotników odmieniają się także: 1. Przymiotniki i imiesłowy użyte w znaczeniu rzeczowników i imion własnych […].

Orzecznikiem może być czasownik, rzeczownik, przymiotnik, imiesłów, zaimek, liczebnik i przysłówek.

[...] Wyrazy hortatus, napomɳáł, napoⴅináł są jimiesłowami, wyrazy zaś napoⴅinać, ermahnen są rzeczownikiem słównym, który nazywámy po staremu trybem bezokolicznym, prof. Małecki wyrazem bezokolicznym. Spółgłoskę m [...], jako téż formę słówną będę nazywámy słowem posiłkowym, prócz którego posługuje się także język nasz słowem mám, jako słowem posiłkowym.

[...] Jimiesłów bierny bez pojimka s końcówką rodzaju nijakiego o jest w dzisiejszéj polszczyznie jedyną formą tak zwanego w łacinie słowa składającego (verbum deponens), to jest pozbywającego się znaczeniá biernego i przybierającego znaczenie czynne słowa nieosobistego na wzór łacińskich jimiesłowów [...].

[…] Wyrazy takie, jak mający, wygrany, nazywają się imiesłowami, bo są to imiona przymiotne, czyli przymiotniki urobione ze słów, łączą więc w sobie pojęcie imienia i słowa.

Imiesłowy są różne według znaczenia słów. Imiesłów czynny czasu teraźniejszego kończy się na ący […]. Imiesłów czynny czasu przeszłego na ł […], a czasem na ły […]. Imiesłów czynny czasu przyszłego […]. Imiesłów bierny czasu przeszłego na any, ony, ty [...]. Imiesłów bierny czasu przyszłego [...].

Imiesłowy, które rząd i naturę czasownika zatrzymują, są przymiotnikową postacią czasownika, np. czytający-a-e, ukochany-a-e, napisany-a-e, piszący-a-e itd. W języku polskim rozróżniamy dziewięć imiesłowów, z których cztery używa się tylko w formie czynnej, a pięć w formie biernej.

Oprócz przymiotników jest jeszcze inna część mowy, pochodząca od słowa, która się znaczeniem swojém wielce zbliża do przymiotnika, wyraża bowiem także przymiot osoby lub rzeczy; np. kochający, a , e, kochany, a, e, poczerniały, widomy, mający nadejść itd. Nazywamy takie wyrazy IMIESŁOWAMI (participia).

Imiesłów jest to część mowy odmienna, która pochodzi od słowa, a odmienia się jak przymiotnik.

Imiesłowy [!], od słów pochodzące, posiłkowych, czynnych biernych i cierpiętliwych.

Ze słów bez wyjątku wszystkich, w czasach teraźniejszych i przeszłych z trzeciej mnogiej, tworzą się pojedyńczo mnogie jmiesłowy, a w przyszłych czasach nie mamy jmiesłowu, z wyjątkiem jednak dwóch słów posiłkowych; Będę i Mam być.

Przymiotnik Stary ra, re. Słowo cierpiętl. Starzec, rzeczownik także Starzec, jim. ze-Starzały ła, łe.

Oto np. w ostatnich wydawnictwach krakowskich spotykamy się z taką nomenklaturą: „Niektóre masculina z nomin. na -a”. „W znaczeniu vocativu, accusativu”. [...] „Podług deklinacyi rzeczownikowej występuje ten imiesłów (= ten im. występuje) jak nominativus lub accusativus”. „Pl. accus. w znaczeniu nom. adj. podług deklinacyi rzeczownikowéj”.[...] Zapytać się chce, dlaczego osoby tak piszące czynią wyjątek dla pewnych terminów, a dla innych nie? Czemu nie piszą np. attributa, kiedy piszą masculina? Czemu nie piszą np. declinatii substantivialnej [...]?

Niektórzy używają systemu mieszanego: jedne pojęcia nazywają terminami spolszczonymi, inne obcymi, używając ich in сrudo. Oto np. w ostatnich wydawnictwach krakowskich spotykamy się z taką nomenklaturą: „Niektóre masculina z nomin. na -a”. „W znaczeniu vocativu, accusativu”. [...] „Podług deklinacyi rzeczownikowej występuje ten imiesłów (= ten im. występuje) jak nominativus lub accusativus”. „Pl. accus. w znaczeniu nom. adj. podług deklinacyi rzeczownikowéj”.[...] Zapytać się chce, dlaczego osoby tak piszące czynią wyjątek dla pewnych terminów, a dla innych nie? Czemu nie piszą np. attributa, kiedy piszą masculina? Czemu nie piszą np. declinatii substantivialnej [...]?

Akademia nie myśli, ani nie może wzbraniać prawidłowego sposobu pisania bezokoliczników przez c: móc, lec, imiesłowów zaś bez ł, starszy, zjadszy.

W memoryale p. Kryńskiego czytamy: „Spółgłoska ł zasługuje na zupełne usunięcie z form imiesłowów czasu zaprzeszłego, takich jak poszedłszy, zjadłszy, starłszy i t. p. [...] Wtłoczono zaś owe ł wskutek błędnego zapatrywania się na powstanie tego imiesłowu.

ą [...] w koniugacji: w osobie 3. l. m. wszelkich słów (czasowników), a więc: niosą, biorą, piszą, słuchają itd. oraz w imiesł. r. m. czynnych przeszłych; żął, ciął, ciągnął itd., w imiesł. teraźniejszych wszelkich czasowników: będąc, nosząc, mając itd., w imiesł. czynnym zaprzeszłym nieodm.; zażywszy, wziąwszy i w imiesł. czynnym ter. będąc, będący a e.

y w końcówkach przymiotników, zaimków, liczebników i imiesłowów VI. i VII. przyp. l. p. (Zjazd Rej.): dobrym czynem, dobrym dziełem [...].

II. KONJUGACJE. § 339. Odmianę słów nazywamy konjugacją. W konjugacji rozróżniamy następujące formy: strony, tryby (cz. sposoby), osoby, liczby, czasy, rodzaje i imiesłowy.

Czas przyszły słów niedokonanych składa się zwykle w l. p. rodzaju męskiego z imiesłowem [...].

Co się tyczy imiesłowów, to -ę pni palatalnych nie sprzeciwia się temu objaśnieniu raz dlatego, że nosowość była podtrzymywana przecież całą odmianą, po wtóre dlatego, że w tamtych wypadkach t. j. przed pierwotnem -ns rzeczywista czysta nosówka (t. j. ę, nie en wzgl. ęⁿ) mogła się wcześniej rozwinąć niż tutaj przed pierwotnem -nts.

Imiesłów (Participio)

Czynny (Presente - Activo) | Bierny (Passado - passivo)

tendo - mając | tido - miany

II. Formy słowotwórcze: 1. ★bezokolicznik (infinitivus); 2. ★imiesłów (participium).

Imiesłów, p. czasowniki II 2.

Fakultatywności rodzimej terminologii gramatycznej położył tamę podręcznik polszczyzny O. Kopczyńskiego [...].

Coniugatio — czasowanie [...], participium flexible — imiesłów, uczestnik (t. 2, przyp.), imiosłów (wyd. z r. 1817) zwyczajny, inflexible — osobliwy, activum — czynny, passivum — bierny [...].