mowa język

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Mym/1541
• Bart/1544
• Mącz/1564 (war. B)
• ArtNom/1591
• Jan/1594
• Don/1595
• Kn/1621
• Kn/1644 (I wyd. 1626)
• Don/1649
• Mal/1700
• Tr/1764
• Klecz/1767
• SzyGram/1767
• SzyPocz/1770
• Gott/1774
• Nał/1774
• Dudz/1776
• Kop/1778
• Lub/1778
• Kop/1780
• Kop/1783
• Kop/1785
• Gott/1787
• L/1807–1814
• DwBg/1813
• Prz/1816
• SkorM/1816
• Kop/1817
• Mroz/1822
• Jak/1823
• Mucz/1825
• SkorM/1828
• Bor/1830
• Rozp/1830
• Marc/1833
• Sier/1838
• Rew/1845
• Desz/1846
• Br/1848
• Such/1849
• Kurh/1852
• Szt/1854
• Morz/1857
• Gr/1861
• Łaz/1861
• SWil/1861
• Mał/1863
• Kur/1865
• Trz/1865
• Malin/1869
• Kam/1870
• Czep/1871–1872
• Lerc/1877
• Mał/1879
• Malecz/1882
• Oż/1883
• Jes/1886
• Kr/1897
• SW/1900-1927
• Lor/1907
• Kr/1917
• Król/1922
• Benni/1923
• Dor/1958–1969

Oratio Rede Mowá.

Sermo Rede Mowá.

MOWA 'mówienie; przemowa; język, narzecze' [...] mowa rozmaitych ludzi linguagium R r8 (mp).

RZECZ (łącznie ok. 170 razy) np.: – 1) ‘mowa, mówienie, język, słowa’ rzecz, mowa idioma dr proprietas loquendi in qualibet lingua, quot lingue tot sunt idiomata, sermonis proprietas S 71; Mowa, Rzecz idioma {linguagium} R p3v [...].

Lingua, guae, fem. prim. Język też mowá á rzecz osobliwá którego narodu. Ut lingua Graeca, Język Grecki, To jest mowá.

Lingua, uae, fem. prim. Język też mowá á rzecz osobliwa ktorego narodu. [...] Rozmáitość języków.

Logos, mas. Latine sermo vel ratio, verbum, oratio, modus, supputatio, liber, dictum ridiculum et contemnendum. Mowá, Słowo, rzecz ráchunek, etc.

Sermo, sermonis, m. t. Mowá, język.

Sermo, sermonis, m. t. Mowá, język.

Oratio, Sermo Rede Mowá.

Ztąd tedy káżdy łacno baczyć może, że żadnègo języká nié mász, ktoryby nie miał mieć literę własną w swéj mowie rózną od Łáćinskich względem tonu.

Przełożenie co jest? Część mowy ktora przełożona inszym częściam w mowie známionowánie ich ábo wypełnia/ábo przemienia/ ábo umniejsza.

PRaepositio quid est? Pars orationis quae praeposita aliis partibus in oratione significationem earum aut complet, aut mutat, aut minuit.

Język tr. mowá, Lingua Cic. Lingua Graeca copiosior Latina Ovid. Duas linguas ediscere ἡ γλῶσσα [hē glôssa]. Sermo Graecus Cic. Sermo Latinus Quint. Ore duarum & viginti gentium loguebatur Mithridates.

Mowá, Sermo m. Cic. producere sermonem: in sermone iniicere. ὁ λόγος [ho lógos], ἡ Φάσις εως [hē phásis eōs], ἡ λέξις εως [hē léxis eōs]. τὸ λάλημα [tò lálēma], ἡ λαλία [sic!, powinno być: λαλιά] [hē laliá]. Lŏcūtio Cic. risus, locutio, reticentia. [...] Oratio Ciceroni est omnis locutio [...].

Mowá łácińska, Polska, etc. v. Język 2.

Dictio, Słowo. Mowá 1. Mowienie czégo. Powiéść, Przypowiéść, Kazánie. Wyrok 2.

Lŏquūtus, us. Mowá 1.

Sermo, Mowá. Język 2. Przypowieść.

PRaepositio quid est? Pars orationis quae praeposita aliis partibus in oratione significationem earum aut complet, aut mutat, aut minuit.

Przełożenie co jest? Część mowy ktora przełożona inszym częściam w mowie známionowánie ich ábo wypełnia/ábo przemienia/ ábo umniejsza.

Naprzod się tedy termin dzieli u Fráncuzow ná dziewięć części, to jest z dziewięciorákiégo terminu powstáje mowá. á té są: ártykuł, imię, záimek, słowo, uczęstnictwo, przysłowié, przekłádánié, przyłączenié i wtrącęnié, po Fráncusku l'article, le nom, le pronom, le verbe, le participe, l'adverbe, la préposition, et l'interjection.

0 Mowie, czyli Języku, ktorego pomienione Narody używały.

Sarmatow albowiem Matki Amazonki, Serki, czyli Saracenki, lub Arabki, [...] dobrze umiały umiarkowanie, skład Imion, złączanie słow, w swojej mowie.

Przeto, i Żony Skitow, iako umiały dobrze sztukę Rycerską [...] tak i dobre ustawy mowy kształtniejszej umieć musiały: a tej w[i]adomości, do nauczenia się po Skityjsku, pożytecznie zażywały.

Podział Grammatyki i Mowy. [...] P. Wiele jest rodzajow słow ktorych zażywamy w mowieniu? O. Ośm, ktore nazywamy częściami mowy.

O podziale Grammatyki i Mowy [...] Mowa dzieli się na ośm części.

Rożność między Nomen, Pronomen i Participium dosyć w przyzwoitym czasie pokaże się [...] Wszakże niektórzy Językow Mistrzowie wszystkie trzy części pod jednym Imieniem zawierają, dzieląc całą mowę tylko na Imie i Słowo.

Zaimki Odnośne są, ktore odnoszą myśl o osobach lub rzeczach, o ktorych już wprzod w mowie było.

Cała mowa iest złożona z kształtu słow, kszład [sic] słow z sylab, sylaby z liter.

Opisując jednak wieśniaka Polskiego, możeż ich śmiało użyć, stosując się do ich mowy: gdyż u prostoty tamecznej pełno jest słòw takich.

Jednak słowo: бываю, bywam, prawie zawsze zostaje się w mowie; Агриппа бываетъ беспамятевъ, Agryppa bywa zapamiętały.

O Konstrukcji, czyli Jédnoczeniu wyrázów w Mowié.

Myśli te są odmálowáne wyrázámi, czyli słowámi, á wyrázy ták są uszykowane, ták z sobą zgodzone, ták jédne od drugich zawisły, słowem mówiąc, ták są wszystkie między sobą zjednoczone, żé czynią mowę i zrozumiałą, i piękną.

Grámátyká, Wyraz Grécki, wzięty ściślé, znáczy znajomość Litér: wzięty nádto obszernié, znáczy wszélką náukę: wzięty w właściwych obrębách, znáczy porządny zbiór uwag nád mową, ile jést zrozumiáłą.

Zaczém, chcąc zupełnie poznać mowę, nie samę wyrazów powiérzchowność, ale i wewnętrzność ich uwáżać mámy.

Jako mowa skłádá się z wyrazów, tak myśl ludzká skłádá się z wyobrażén. Wszelki tedy wyráz mowny, znaczy jakiéś wyobrażénié myślné. I tak w téj mowie: nauka człowiekowi pożyteczná, studĭum homĭni utĭle, są trzy wyrazy, bo téż i w myśli są trzy wyobrażénia, nauki, człowieka i pożytku. Z téj przyczyny mowa nazywá się obrazém myśli.

Jeżeli kto nié jest zupełnie przekonany o potrzebie łączéniá w Grammatyce tych uwág, niecháj rzuci okiém, naprzód na istotę mowy, po wtóré na istotę Grammatyki i związek jéj z inszémi Naukami [...].

Mowa z istoty swojéj jest obrazém myśli: słowa tedy są niby ciałém mowy, a myśl przez słowa znaczoná, jest niby duszą mowy.

Nie byłożby mi lepiéj nie znać żadnéj Grammatyki, a, za pomocą tylko Loiki, przypatrywać się pilnie i uważnie ze wszystkich stron mowie ludzkiéj.

Nie byłożby mi lepiéj nie znać żadnéj Grammatyki, a, za pomocą tylko Loiki, przypatrywać się pilnie i uważnie ze wszystkich stron mowie ludzkiéj.

Grammatyka jest Nauką Mowy.

Jak dom, tak mowa, jest obrazem myśli: skąd się wnosi, że zasadą Skłádni czyli Konstrukcji w Mowie, jest Myśl ludzká.

Mowa iest wyrażaniem myśli; do wyłuszczenia myśli potrzebne są wyrazy, te zaś składaią się z zgłosek czyli sylab, zgłoski składaią się z głosek czyli liter.

Mowa Polská pospolicie się skłádá z ośmiu części, jakiémi są: Imie, Zaimek, Słowo, Imiesłów, Przyimek, Przy­słówek, Spojnik i Wykrzyknik.

NIEMIEC: właściwie znaczy w Słowiańszczyznie Człowieka bez mowy, od przymiotnika niemowny, zkruconego na niemy.

POMPA i PUMPA: dwa rożne przedmioty, osobnemi mianowkami znaczone, mające u nas w piśmie i w mowie odrębne znaczenia.

Wyrazistość, zforność i ładowność mowy są zaspołem Ludzi, między sobą obczujących.

Tym, którzy mniéj na samolubne Greków i ich naśladowców Rzymian, tudzież późniejszych bezuważne a czasem złośliwe podania; więcéj zaś na istniejące pomniki, to jest: na mowy ludów, obyczaje, zwyczaje, bóstwa, wyobrażenia Religijne, wynalazki umiejętności, sztuki nadobne i t.d. uważali [...].

Nad tén gruby niezmiennie przesąd jest jeszcze szkodliwszé mniemanié, że mowa nasza nie zasługuje nawet na imié języka, ponieważ jest grubą ubogą i nieprawidłową.

BADACZOWI Języka, piérwsze wpádá postrzeżénié, że to jest jakiś głos, czyli dźwięk bijący w uszy. Ciekawé i naśladowczé stworzénié, upatruje, skąd tén dźwięk wychodzi? A widząc mówiącégo usta, sili się wydać głos podobny. Má tedy piérwszé wyobrażenié mowy, ale ciémné i niedokładné.

Postrzegli to ciekawi języków badacze Grammatycy, gdy osobnym mowy dźwiękom, osobné nadali imiona od osobnégo narzędzia, które najwięcej pracuje na wydanié dźwięku.

Rozbiór mowy, tak się porządnie zaczynać powinien jak anatomia ciała ludzkiégo. Wystaw wprzód całość, a dopiero jéj cząstki. Nie zaczynáj od kości, nie pokazawszy, skąd wzięte. Abecadło urodziło się z mowy, poczynáj od mowy. Mowa zamykającá myśl rozumną, bawić rozkosznie będzie przebiegającégo gołe figury i dźwięki A, B, C nic przez się nie znaczące. W pisanym przykładzie znájdziesz té same figury, poznasz ich dźwięki, ich wcielenié i związek z całością mowy, jako matki, w któréj się poczęły

[...] teraz do samégo rozbioru mowy przystąpić zamyślámy. Tu nám serca, głowy, tu pracowitości potrzeba do pojęcia, pamiętaniá i zrobieniá sobie pewnego, a porządnego układu czyli systematu, naszégo języka.

Tráfia się nawet w starych pismach czytać dwa tylko te Rzeczowniki imiéniowi, słońcowi. Skąd można miarkować: że w tén czas nie było Grammatyki prostującéj mowę przez reguły. Omyłce téj popadł nawet Patriarcha Kochanowski i Wujek.

Spójnik nazwany jest od spojaniá, czyli łączeniá wyobrażeń w myśli, a wyrazów w mowie.

Rozwáżaliśmy dotąd ciało języka naszego, jako rzecz powiérzchówną; czas teráz przyszedł, abyśmy stąpili wewnątrz do jego duszy. Głos jest ciałém: znaczénié głosu jest jego duszą. Głos nasz nie jest świstaniém wiatrów, albo mruczeniém niemych strumyków, ale jest tchnieniém żyjącego w nas ducha, oznajmującego myśl swoję, towarzyszącemu z nim człowiekowi. Niebaczni przodkowie nasi Grammatyki, anatomizując ciało, a usypiając duszę, robili z mowy, istnego trupa: a przeto nie mogli jéj ani sami poznać, ani drugim pokazać.

Można osobno słowa, a osobno myśli rozważać, jako części składájące mowę; ale całości mowy rozwáżać nie możná bez słów razem i myśli. Nawet chcąc gruntownie poznać samych słów własności, nie obejdzie się bez myśli, jakeśmy tego doznali w stopniowaniu, rodzajowaniu, przypádkowaniu i czasowaniu, chociażeśmy tę piérwszą część Grammatyki powiérzchowną nazwali.

Każdy prawie z tych narodów miał w mowie swojej brzmienia, które w języku łacińskim nie były znane.

Albowiem gdy w mowie Polskiej, a przynajmniej w wyrazach pochodzenia Słowiańskiego, dwie samogłoski stanąć obok siebie nie mogą łatwo jest domyśleć się, że litera i przed ą (bronią) jest tylko cechą miękczącą.

[…] Mowa jest trojaka: migowa, ustna i pisana […].

Dopiero niech porównywają Grammatyki innych ukształconych w saméj Europie mów i dialektów z łacińskiego i nordmańskiego pochodnich, a zobaczą wielką różnicę. Stąd mimowolnie wpadną na wniosek, jak jest potrzebna Geographia i Historia mów i od nich pochodnich dialektów, do wyjaśnienia wendrowek Narodów.

Mamy w Azji i w Europie mniéj więcéj dokładnych przeszło piętnaście przekładów Grammatyki tej to może najstarożytniejszéj Indoskytow mowy.

SAMOGŁOSKI, 16. Czém są w mowie, 336, 338, 356. W języku polskim są brzmieniami wątłemi, 84, 92, 105. Ich brzmienie pochyla się dla pobocznych spółgłosek, 85,90,308. Brzmienie samogłosek zmieniało się w naszéj mowie, 91, 94, 101.

GRAMMATYKA jest nauką prawideł mowy ustnej i pisanej, a mowa składa się z wyrazów.

Tak zaszczytne i dzielne pobudki dodawały mi siły do mozolnego śledzenia natury mowy naszej w nader licznych jej rozmaitościach.

Zapełniaiąc wszędzie wyrazami po przykładach, odpowiednie w znaczeniu polskich litewskim — przydawszy czasy przyszłe dokonane dla znaczenia litewskiego, iako te nayczęściéy w mowie, a szczególnie litewskiéy się zdarząią — [...], opisawszy iak mi się widziało bydź naylepiéy ułożyłem.

Toż w wyrazach nienawidzić, niedomagać, niepokoić, niecierpliwić, łącznie powinno się pisać nie, które oddzielnie wzięte wyraża przeczenie; bo wyrazy te nie oznaczają przeczenia, i uważać się mają za złożone, więcéj co do formy, niż co do znaczenia, gdy ledwo w żarcie używa się wyraz nawidzić, a nie mamy w naszéj mowie wyrazów domagać, pokoić, cierpliwić.

Przyimki zatem ważną grają rolę w mowie ludzkiéj, albowiem objawiają w miejscu różne względy: środek, tył, przód, odległość, wierzch, spód i t. d.

Głosek wszystkich, jak brzmień prostych w naszéj mowie jest sześćdziesiąt sześć.

Zastanawiając się nad słowami polskiemi, podziwiając ich bogactwo i dziwiąc się dla czego grammatyka pozwala im zostawać w takim nieładzie, jak gdyby jakim rozbitkom, albo siérotom, które tylko przypadkowo mowa nasza wzięła pod swoją opiekę – uczułem potrzebę zapomnienia w układzie téj książki wszelkich prawideł obcego spadkowania.

Mowa składa się z różnych słów, powiązanych w zdania.

Składnia zawiera zasady łączenia wyrazów w mowie.

Skrócenia zdań przydanych przyczyniają się do zwięzłości i przyjemnego toku mowy.

Mowa wykonywa się głosem, lub też rozmaitemi znakami; piérwsza jest ustną, druga pismem albo mimiką.

Mowa uważana pod względem głosowania, jako harmonia dźwięków tworzonych w duszy, a wydawanych głosem w pewnych przestankach, przyjmuje rozbiorowy podział na: myśli, wyrazy, zgłoski i głoski.

Mownia .... Część grammatyki zawierająca prawidła, ze względu na treść mowy.

Słowa wchodzące w skład zdań czyli w mowę. nazywamy częściami mowy. W polskim języku jest 9 części mowy 1. Rzeczownik. 2. Zaimek. 3. Przymiotnik. 4. Liczebnik. 5. Czasownik. 6. Przysłówek. 7. Przyimek. 8. Spójnik. 9. Wykrzyknik.

[…] Pismo jest obrazem mowy, powinno przeto, ile możności, do niéj się zbliżać i jéj odcienie oddawać.

O pewnych zmianach w zdaniu złożoném.

Mowa dąży do krótkości czyli zwięzłości a przez to do przejrzystości i jasności. Aby więc mowę uczynić zwięźlęjszą i jaśniejszą, jedne zdania złożone, ściągamy, drugie skracamy.

Słowo, Verbum, ktore dopełnia sensu w mowie, wyrażając jaką akcyą lub stan, w którym rzecz zostaje, np. piszę, siedzę.

Być i to może, że nieświadomość gramatyki jest tego u piszących przyczyną, bo zmiana ta więcéj w piśmie niż w mowie istnieje.

W mowie ludu prostego nie słychać w tym razie nigdy ani w ani t; mówi on zawsze prawidłowo: szed-sz(y), umar-sz(y) i t. p.

Każdá mowa skłádá się ze zdáń , będących obrazem myśli. Każde cáłkowicie wyrażone zdanie skłádá się z wyrazów […].

Jedném z największych dobrodziejstw Bożych wylanych na ludzi, jest mowa, w któréj się uczucie, rozum, wolna wola i całe jestestwo człowieka odbija.

Mowa składa się z wyrazów […].

Mowa nasza składa się ze zdań [...] Każde zdanie składa się z wyrazów, a każdy wyraz z głosek czyli liter, np. wyraz „matka” składa się z głosek: m, a, t, k, a. Bóg z głosek B, ó, g.

Główną ozdobą i miarą wartości języka jest logiczność, jednolitość i wynikliwość w całym jego ustroju. Tę burzymy, jeżeli bez zastanowienia tak poczynamy naszéj mowy używać, jak gdybyśmy nie tą mową, ale jaką drugą mówili.

Uwaga. Język polski odznacza się od innych języków osobliwą łatwością urabiania jednego wyrazu na wiele części mowy, nadaje właśnie mowie naszej różnorodność i rozmaitość odmian: 1. Pierwiastek: Wdzięk 2. Rzeczownik: Wdzięczność 3. Rz. słowny: Wdzięczenie się 4. Przymiotnik: Wdzięczny-a-e 5. Słowo: Wdzięczyć się 6. Imiesłów: Wdzięczący-a-e się 7. Przysłówek: Wdzięcznie.

Prawda, że to samo abecadło przyjęliśmy; ale nie wyrzekliśmy się tego, co więcej mamy od łacinników w mowie wrodzonej i starszej od abecadła łacińskiego, nim ono do nas doszło, już mowa ustna prastarych Sławian Mazow czyli Mazurów była bogatszą o wiele od łacińskiej i od innych. Są nato liczne dowody, naprzód z porównania żywej wymowy a później z pism.

[Franciszek Zagórowski] Każda mowa ma swoje odrębną budowę; inny też w niej i odrębny porządek głosek w abecadle być powinien, przeto na innej, daleko rozsądniejszej i stałej podstawie winniśmy wyszukać i utrwalić porządek głosek w abecadle polskiem.

Powiada [Franciszek Zagórowski] w te słowa: „Vyraz gramatika jest obcy, niemający żadnego znaczenia w języku polskim, czas vięc abyśmy tej nazvy zaniehali, a v jej miejsce przyjęli vyraz narodovy, czysto polski, móvnia, pochodzący od mova, skoro ortografią nazywamy pisownia, możemy gramatikę nazvać Movnia; bo jak piervsza jest nauką bezbłędnego pisania, tak druga oznacza "naukę dobrego móvienia".

Prawidło nawiasówek dla wyrazów cudzoziemskich. Utarte wyrazy polskie, i mniej utarte a potrzebne w naukach i dziełach polskich [...] mają pierwszeństwo przed obcemi, jako to: "Dzieje narodu polskiego" (łac. Hist. nat. pol.). Krócej jeszcze lepiej: "Dzieje Polski". (Historia polonica). [...] Na (logos (mowa), Filologus). Miłośnik mowy, (Filologia) dosłownie Miłośnictwo mowy lub zamiłowanie się w niej znaczy. Mamy właściwiej po polsku: "Mowoznawca, Mowoznawstwo". Mowopisarz (logographos) Mowopisownia i t. d. Głos (gr. fonē). Głoskozbior (gr. lat. fonetica). Głoskozbiorowy (fonetikos). Fonetyczny potwór. "Głosomównia" (Fonologia).

Jak ważne znaczenie mają zaimki w mowie naszéj, przekonamy się o tém z dwóch następujących przykładów.

Dowiedzieliśmy się dalej, że wyrazami możemy wypowiadać myśli nasze i że myśli wypowiedziane słowami, tworzą zdania. Z myśli i zdań powstaje mowa.

Przepis Kopczyńskiego, zalecający w rodzaju nijakim zamiast formy tym pisanie tém lub tem, nie ma żadnej słusznej podstawy ani w historji języka, ani w dzisiejszej mowie ogółu; jest tylko błędnym pomysłem jednego człowieka, osobistym życzeniem jednostki, nie zaś prawdą z żywego języka wydobytą.

Każda mowa składa się z wyrazów.

Przypadki. § 26. Już z tego, że rzeczowniki mogą być użyte w liczbie pojedyńczej i mnogiej, widzimy, że występują one w mowie nie w jednakowej zawsze postaci; obok postaci ojciec mamy postać ojcowie, obok wół—woły, kamień — kamienie; wróżka — wróżki, książka — książki, noc — noce; pole — pola, imię — imiona i t. p.

Głosownia. (Nauka o głoskach). Mowa nasza składa się z wyrazów, które dadzą się rozłożyć na poszczególne, najmniejsze cząstki głosowe: dźwięki lub szmery. Cząstki te nazywamy głoskami.

Z dziedzin praktycznych, które odnoszą już, a w przyszłości będą odnosiły coraz to większe korzyści z fonetyki, można wymienić wszystkie, które w jakikolwiek sposób pozostają w związku z mową.