słowo wyraz

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Zab/1514–1515/1518
• Murm/1533
• Mym/1541
• Bart/1544
• Sek/1549
• Murz/1551 (wyd. 1)
• Mącz/1564 (war. B)
• ArtNom/1591
• KochOrt/1592
• UrsMeth/1592 (1998)
• Jan/1594
• Don/1595
• Rot/1616
• Kn/1621
• Kn/1644 (I wyd. 1626)
• Kus/1646
• Don/1649
• Sty/1675
• Duch/1699
• Mal/1700
• Cell/1725
• Dąb/1759
• Kon/1759
• Gott/1762
• Tr/1764
• Gott/1766
• Klecz/1767
• SzyGram/1767
• Fook/1768
• SzyPocz/1770
• Gott/1774
• Nał/1774
• Dudz/1776
• Kop/1778
• Lub/1778
• Kop/1783
• Kop/1785
• Gott/1787
• Don/1795
• L/1807–1814
• Szum/1809
• DwBg/1813
• Gddk/1816
• Prz/1816
• Kop/1817
• Mroz/1822
• Rozp/1830
• Br/1848
• Such/1849
• Łaz/1861
• SWil/1861
• Trz/1865
• Oż/1883
• Jes/1886
• Uchw.AU/1891
• SW/1900-1927
• Król/1907
• Kr/1917
• Łoś/1918
• Kon/1920
• Nitsch/1923
• Rozw/1923
• ZwO/1924
• Dor/1958–1969

De W et V. [...] Similiter in fine dictionis vel sillabe cum vocali tamen precedenti consillabicum, ut moẅ id est dic, sl'ow id est verborum, zoẅ id est voca.

Dictio. Eyn wort. Słowo. Verbum idem.

Dictio wort Słowo. Dictiuncula wortleyn Słowko.

SŁOWO ‘wyraz, mowa; także gram.: czasownik’ (łącznie ok. 40 razy) np.: dictio i. significacio vel intellectus alicuius verbi, verbum i. Słowo S 42; słowo, wykład, Słowo dictio per ct est pars quelibet orationis (sv. dicio) R i8; Słowo od słowa dictionatim R i8 (md; av. dictiuncula) i R X4v (mg)[...]. Zob.JEDNOSŁOWNY, MOWA, OSŁOWIĆ, PRZYSŁOWIE, RZECZ, WYSŁOWIĆ. SŁOWOMOW

[...] ą przékreszone, gdy mowię wziął, łaską, ręką, száblą [...] ę przékreszone w słowach, więc, będę, stoję, idę.

[...] z punctikiem nad ż w słowie zaddżyło się i temu podobnych.

W każdym piśmie [piʃmie] wielé na tym náleży, aby każdé słowo było czytáno i pisáno, nie jako tako, ale pewnym obyczajem.

Gdzieby tedy miała myłka być, lepiéj takie litery od słowa osadzić, Bo insza rzecz jest z ową, niszli zową.

Barbaralexis, Nie łácińskie słowo.

Dictio etiam pro vocabulo seu verbo accipitur, Słowo.

Gramma, grammatis, gener. neutr. Latine litera, Litera jedna z obiecádłá. Inde venit Grammatica. Grammaticae, Grámmátiká, náuká która sie obiera około uczenia obiecádła, sylláb, tćionk, álbo rzekow słow, i wszego języka.

Logos, mas. Latine sermo vel ratio, verbum, oratio, modus, supputatio, liber, dictum ridiculum et contemnendum. Mowá, Słowo, rzecz ráchunek, etc.

Idem quod stricte, Astriste facta oratio, Krótkiemi słowy odpráwiona rzecz.

Trivialia verba, Pospolite słowá. Lingua trivialis, Pospolity język.

Verbum de verbo, vel e verbo exprimere. Słowo do słowá wyjdzie, álbo od słowá do słowá.

Dictio, Verbum Wort Słowo.

Jáko w tym słowie ciepło, już nie potrzebá kreski nád C.

Dictio Słowo. Wiśniewska 1998, 65: Gramatyka. W podręczniku znajdujemy terminy: czas 122, ćcionka (litera) 121, droga (methodus) 151, dwugłośnik (dyphtongus) 127, imię 141, głośnik (vocalis) 310, kropka, punkt 127, odmiana (paradigma) 194, osoba 141, oznaczenie 193, postać, wid (species) 84, prawidła (canon) 143, przedłogi (praepositio) 185, przymiot, przypadek (accidens) 175, rod, rodzaj (genus) 172, słowo (dictio) 144, sposob, prawidło (canon) 184, wspułgłośnik (consonans) 310, zbieranka, złoż (sylaba) B 147.

To najwiętszè ich stáránie było, áby język swój własny, álbo ráczéj słowá wszystkié jáko je właśnie wymawiáli, literámi álbo piórem tákże właśnie wyrażáli.

Przy tych Orthográphiách zdáło sie nie od rzeczy położyć kilká deriwáciy, áby sie tym łácniéj obaczyć mogło, jáko któré słowo pisáć, to jest, áby w pisániu záwsze było baczenié ná primitivum onégo słowá. Cudzè przygody. Ztądże, cudzèmi przygodámi, cudzèmi spráwámi, przez è nie przez ypsylon.

Ktore przełożenia są ktore się od słow rozłączyć nie mogą? Jáko są te sześć. Jáko? Mowimy bowiem, rozszerzam, rostárgam, przyjmuję, sam leżę, obłápiam, schodzę się. Ktore są ktore się złączyć nie mogą? u i wedle. Ktore złączáją i oddzieláją się? Drugie skoro wszystkie.

Quae praepositiones sunt quae à dictionibus separari non possunt? Ut di, dis, re, se, an, con. Quomodo? Dicimus enim, diduco, distraho, recipio, secubo, amplector, congredior. Quae sunt quae coniugi non possunt? Apud et penes. Quae coniunguntur et separantur? Reliquae pene omnes.

Bywa tesz czásem przy niektorych słowiech Niem[i]eckich litera e, nie ták z potrzeby, ják z obyczaju pisaná jako to niemand żaden, Jemand ktokolwiek.

A kiedy się tá literá z, w posrzod, ábo tesz ná koniec słowá tráfi, tedy jej przysadzáją litery, t, ták, tz: Barmhertzigkeit miłosierdzie.

Dictio, Słowo. Mowá 1. Mowienie czégo. Powiéść, Przypowiéść, Kazánie. Wyrok 2.

Dictum. Słowo.

Lexis, is, ios. vel eos. f. Gr. Słowo. & sub Mowá trudna.

Lŏgos, vel logus. Słowo. Żárt. Bajki.

Vox. Głos 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Słowo.

Ci [...] ktorzy do Polskiego Języka chęć máją, żeby się w przod wszytkich rzeczy, miánowáć, y iedno słowo ku drugiemu składáć uczyli, do tegoć im tá to Książká służyć będzie [...].

Quae praepositiones sunt quae à dictionibus separari [suparari] non possunt? ut, Di, dis, re, se, an, con. Quomodo? Dicimus enim, diduco, distraho, recipio, secubo, amplector, congredior. Quae sunt quae coniu[n]gi non possunt? Apud et penes. Quae coniunguntur et separantur? Reliquae pene omnes.

Ktore przełożenia są ktore się od słow rozłączyć nie mogą? Jáko są te sześć. Jáko? Mowimy bowiem, rozszerzam, rostárgam, przyjmuję, sam leżę, obłápiam, schodzę się. Ktore są ktore się złączyć nie mogą? u i wedle. Ktore złączáją i oddzieláją się? Drugie skoro wszystkie.

[...] oprocz tych słow ktore z języká łácińskiego pochodzą, te sobie záchowują swą przyrodzistą rubość, jáko Gloria Chwałá.

Z, Màją dwojàkie, pierwsze bowiem czyta się w tych słowàch, ktore z językà Greckiego i Łàcińskiego swoj początek biorą, jàk polskie z, nà przykład Zenzaro Inbier.

Dyszkurs jest komponowány z frazesow. Frazesy są komponowáne z słow. Słowá z syllab. Sylláby z liter.

ELLIPSIS, kiedy jákowego opuszczonego Słowá trzebá się domyśláć. Ktore álbo jest Nomen Substantivum, jáko: brevi [etc.] tempore: paucis verbis. Pastoris est officium: Tuum est (munus) hoc agere: Pro virili parte [...] Albo Adjectivum [...] Albo Verbum [...]

Czasem jedno słowo jest komponowane z jednej tylko syllaby; ktore to słowo zowie się iedno syllabowe, jako Roi Krol, foi wiara.

Gdzie się pryncypálnie pisać zwykły litery większe? [...] III. Ná początku słow, ktore się záczynáją a Capite lub od peryodu.

Słowa znaczące narzędźie (instrumentum) czas, materyą, kładną się, z prepozycyami von/ zu/ mit.

Kiedy iest porownanie iedney rzeczy z drugą, Stopień pierwszy ma po sobie słowo als; stopień drugi słowa je, desto np. Wer ist der, der so leicht die herrlichsten Palläste als Kartenhäuser baut? [...] *Ktoż to iest? co to ławto naywspanialsze paace, iak z kart domki buduie?

Arabski język, niegdy w słowa obfitujący, i w samym sobie arcy dobrze był ułożony: usilnie bowiem starano się wprzod, o wykształtowanie Ojczystej mowy, potym o pomnożenie nauk.

P. Z czego się składają słowa? O. Z syllab. P. A syllaba z czego? O. Z liter.

P. Jakże poznać ktore słowo jakiego jest rodzaju? O. Kiedy mu się dodać może Zaimek [...]

Des syllabes on forme les mots, des mots le Discours, qui est un jugement exprimé par deux, ou plusieurs mots, p. ex. amo Regem, j'aime le Roi.

[...]

Z syllab składają się słowa, z słow mowa, ktora jest: zdanie wyrażone przez 2. lub więcej słow, v. g. amo Regem, kocham Krola.

Słowa złożone są z sylab kilku, lub jednej, np. BOG Stwor-ca wszyst-kie-go.

Wokala jedna może uczynić sylabę owszem i słowo, á bez niej żadna sylaba być nie może, np. A-dam i E-wa.

P. Jakże jeszcze Słowa inaczej uważać trzeba? O. Uważać je trzeba jako Znaki Myśli naszych, bo przez nie albo wymowione albo napisane poznawać dajemy to co myślemy. P. Tak wzięte Słowa jakie mają Nazwisko? O. Nazywają się Częściami Mowy czyli Mowienia.

Trzeba wiedzieć ogólnie najpierwej co to jest Rodzaj, Liczba, i Spadek w Słowach, bo te trzy własności mają Imiona, Artykuły, Zaimki, i Ucześnistwa.

Jeżeli zachodzi trudność, która się litera za którą ma w pisaniu położyć, szukaj, skąd to słowo pochodzi: obracaj w inszym spadku, liczbie, sposobie, osobie, etc. a dojdziesz bez trudności.

Mowa zaś mieszana, kiedy słowa Polskie z Łacińskiemi mieszane bywają.

Także w drukowanych Xięgach znajdują się znaczki pewne nad Dykcyami, zwane Tytły, oznaczające niedostatek liter w wyrażonym słowie, na przykład: Бг҃ъ, miasto Бóгъ.

W przeciągu Grammatyki, nauczyliśmy się pod ilą i jakiémi względami uwáżać mámy słowa: czytanié xiążek, pod témi względami czynioné, nauczy nás języka, do którego uwági Grammatyczné przewodnikiém tylko nazwać się mogą.

Czytanié rozwáżné. Nie tylko w samém czytaniu zastanáwiać się trzeba uwágą i nad słowami i nad rzeczą przez słowa znaczoną, żeby razém, gdy oczy przechodzą pismo, rozum przechodził myśli, ale téż po przeczytaniu jednégo kawáłka, zastanowić się nad nim należy, rozbiérając sobie w pamięci, co się przeczytało.

Mowa z istoty swojéj jest obrazém myśli: słowa tedy są niby ciałém mowy, a myśl przez słowa znaczoná, jest niby duszą mowy.

Wszystkie Spóyniki służą na spoienie między sobą słów y całych sensów.

Conjunctio quid est? Złączénie co jest? Par[s] orationis indeclinabilis, Część mowy niestaczająca się, conjugens, vel etiam disjungens, złączające albo też rozłączające, voce[s] aut sententias, słowa, albo sentencje, ùt sed, sivè, jako ale, lubo.

11^ty Znak, nazywa się Rozłącznik. Pisze się tak — Oznacza on rozłączenie dwóch między sobą niezgodnych, albo nie naturalnie łączących się, jedna po drugiej następujących myśli. Kładzie się też czasem dla zatrzymania Czytelnika nieco, i dla zwrócenia uwagi jego na następujące słowo.

Przez Źrzódłosłów rozumie się właściwié wszelki wyráz piérwotny, z którégo wyrazy pochodné, jak wody ze źrzódła płyną: w tém znaczéniu wyraz ojciec jest źrzódłosłów, bo od niego idą te wyrazy: ojcowski, ojczysty itd. W znaczeniu przenośném, źrzódłosłów znaczy naukę o piérwo­tnych czyli źrzódłosłowowych wyra­zach. Nauka ta zowié się po Grecku Etymologia, to jest nauka o początku albo o źrzódle słowa.

Pochwaliłem na oznaczenie syllaby wyraz złoga, jako wyraz skrucający złożenie (rozumie się słowa z głosek) jako wyraz zgodny z rownoznacznym wyrazem СЛОГ, jakiego Rossyjanie w swoich bukwarach używają.

My, ktorzy tak wiernie pismujemy słowa jak je wymawiamy.

Dwojaki jest Rodzaj słów Francuzkich: Męzki i żeński, Słowa Francuzkie do którego rodzaju należą, poznajemy albo z znaczenia albo z zakończenia.

Można osobno słowa, a osobno myśli rozważać, jako części składájące mowę; ale całości mowy rozwáżać nie możná bez słów razem i myśli. Nawet chcąc gruntownie poznać samych słów własności, nie obejdzie się bez myśli, jakeśmy tego doznali w stopniowaniu, rodzajowaniu, przypádkowaniu i czasowaniu, chociażeśmy tę piérwszą część Grammatyki powiérzchowną nazwali.

Abyśmy się tu jaśniej wytłumaczyli, zważmy odmiany dwóch słow: bieli i broni.

Słowo tym sposobem przeistoczone, zachowuje więc już w dalszych odmianach tę postać nową, w której przyjęte zostało do klasy wyrazów zdrobniałych, to jest, w której się ukazało po postradaniu dawnych cech rodzajowych.

Jedni piszą cmentarz (po łacinie coemeterium, po włosku cimiterio); drudzy piszą smentarz, bo w ich mniemaniu honor narodu ciérpiałby na tém, gdyby pierwiastkiem tego wyrazu nie było słowo narodowe (smętny).

Zastanawiając się nad słowami polskiemi, podziwiając ich bogactwo i dziwiąc się dla czego grammatyka pozwala im zostawać w takim nieładzie, jak gdyby jakim rozbitkom, albo siérotom, które tylko przypadkowo mowa nasza wzięła pod swoją opiekę – uczułem potrzebę zapomnienia w układzie téj książki wszelkich prawideł obcego spadkowania.

Stąd wypada podział gramatyki na naukę: [...] 2. O słowach, tj. o jakości słów i ich odmianach […].

Słowa pod względem swego rodu są czworakie: 1. Słowa jednozgłoskowe, które są tylko gołym pierwiastkiem, nazywamy pierwiastkowemi, np. ruch […]. 2. Słowa jedno i dwuzgłoskowe, które od żadnych innych nie pochodzą, lub których pochodzenie jest wątpliwe, nazywamy pierwotami, np. Bóg, noc [...]. 3. Słowa, które powstały z pierwiastku albo z pierwotu przez przemianę samogłoski albo spółgłoski lub obydwu razem, albo przez przybranie narostka jedno- lub dwuzgłoskowego, nazywamy pochodnikami, np. let (leć-eć) [...]. 4. Słowa, w których skład wchodzą dwa, trzy lub cztéry słowa, nazywamy złożonemi, np. wielkanoc [...].

Przypatrzmy się n. p. słowom bić, bicie, biję, bity, biwszy, bitka, bitny, bój, bójka; kół, koło, okołem, okolić, kołowość, okolica, okoliczny, okoliczność, a spostrzeżemy, że tak jednéj jak drugiéj gromady słowa przy całéj odrębności indywidualnéj postaci i znaczenia coś wspólnego w téj postaci i znaczeniu mają.

Jestto najzwyklejsza forma: znamię ja wątleje podobnie jak a (§. 42): da-ję zam. da-ja-m piérw. da, staropols. zna-ję zam. zna-ja-m piérw. zna (dzisiaj przybrało to słowo postać piérwszą §. 41) i śmie-ję zam. śmie-ja-m piérw. śmi (dzisiaj przybrało to słowo postać drugą §. 45. a.).

Od ciemnoty nie możemy brać wprawdzie prawideł do dobrego mówienia i pisania wzorów jakichkolwiek, bo lud prosty nie zna ich wcale; ale możemy i powinniśmy brać słowa polskie, w jakie lud prosty więcej obfituje, i przechował w swym skarbcu ustnie więcej właściwych polskich wyrazów, niż wszyscy pisarze z okresu pierszego mieszanego, łaciną niemczyzną i francuzczyzną, zatarli i zatracili wiele wyrazów polskich, a zastąpili obcem.

Zdanie zatem jest to myśl wypowiedziana słowami.

Zresztą pisze się nie zawsze oddzielnie: nie szczęśliwy bierze tym razem, lecz zasłużony; nie raz, nie dwa razy im to mówiłem, ale powtarzałem bez końca; nie smak o tem stanowi i t. p., zwłaszcza zaś, jeżeli zaprzeczenie odnosi się do słowa (łącznika lub orzeczenia): on nie jest szczęśliwy, nie chcąc być natrętnym [...].

Cudzysłów, owu, lm. owy X Cudzymów gram. 1. znak przestankowy, oddzielający słowa przytaczane dosłownie od słów autora. 2. X wyrazy, objęte tym znakiem

WIELKIE LITERY 1) Piszemy na początku pierwszego słowa w zdaniu. 2) Imiona własne osób, nazwiska rodowe, przydomki: Apollo, Bolesław Chrobry [...] 3) Nazwy gieograficzne: Europa, Polska, Warszawa, Tatry, tudzież złożone: Sądowa Wisznia, Nowe Miasto, Wola Węgierska itd.

Otóż według znaczenia, t. j. ze względu na to, co oznaczają oddzielne wyrazy, rozróżniamy w języku polskim dziewięć grup wyrazów czyli części mowy: rzeczowniki, przymiotniki, zaimki, liczebniki, słowa czyli czasowniki, przysłówki, przyimki, spójniki i wykrzykniki.

Gdybyśmy pisownię ściśle stosowali do wymowy, to we wszystkich tych wypadkach musielibyśmy używać różnych systemów pisowni, każdy z nas odpowiednio do tego, jak dane słowo wymawia.

Zdania składają się ze słów czyli wyrazów.

Także te słowa, co mają w języku literackim»nieprawidłowe«'o, jak wioska, poziomka, trafiają się w gwarach w postaciach v'eska, poźemka.

§ 8. W zakresie akcentu zdaniowego czyli grupowego, to jest przycisku, obejmującego grupy, które w zdaniu tworzą całość (chwilową lub stałą), mamy więcej nieco materjału historycznego, a mianowicie 1) w starszych zabytkach w sposobie pisania razem, jako jedno słowo, lub oddzielnie grup składających się z prepozycji, negacji, konjunkcji itp.

Od języka łacińskiego przejęły też języki romańskie całą składnię, wspaniały dobór wyrazów i słów, jakich się język łaciński w przeciągu prawie 1000 letniego istnienia dorobił.