Słownik historyczny
terminów gramatycznych online

zaimek
Hierarchia Dzieła

Hasło w cytatach: záimek, zaimki, Zaimki, zajimek, zajimki
Język: polski
Geneza: łac. pronomen
Dział: Fleksja (współcześnie)
EJO 1999, s. 654 Definicja współczesna

Zaimek. Klasa wyrażeń uznawanych wprawdzie za odrębną część mowy, ale z zastrzeżeniem, ze jest to część mowy wyróżniana na podstawie innych kryteriów niż rzeczownik, przymiotnik, czasownik czy przysłówek

Cytaty

Mal/1700, s. 44

Naprzod się tedy termin dzieli u Fráncuzow ná dziewięć części, to jest z dziewięciorákiégo terminu powstáje mowá. á té są: ártykuł, imię, záimek, słowo, uczęstnictwo, przysłowié, przekłádánié, przyłączenié i wtrącęnié, po Fráncusku l'article, le nom, le pronom, le verbe, le participe, l'adverbe, la préposition, et l'interjection.

Mal/1700, s. 88 Definicja

Zaimek jest część mowy, która sie kłádzie zá imię.

Dąb/1759, s. 152

Naprzod imiona liczby, i zaimki wszelakie powinny się kłaść przed istotnym.

Tr/1764, s. 2834 Definicja

Zaimek, g. a. Gram. ein Pronomen. Gram. un pronom.

Gott/1766, s. 14

Cały Dyskurs składa się z dziewięciu części 1. iest Artykuł. 2. Imię 3. Zaimek. 4. Słowo. 5. Uczestnictwo. 6. Przysłowie. 7. Przekładanie. 8. Łączenie. 9. Interiekcya.

Gott/1766, s. 73

O Zaimkach. Zaimki w Niemieckim Języku są szesciorakie 1. Osobiste, 2. Dzierżące, 3. Pokazuiące, 4. Skazuiące, 5. Pytaiące, 6. Niewłasne.

SzyGram/1767 , s. 7

Podział Grammatyki i Mowy. [...] P. Wiele jest rodzajow słow ktorych zażywamy w mowieniu? O. Ośm, ktore nazywamy częściami mowy. P. Ktore są te ośm części mowy? O. Imie czyli Nomen, Zaimek Pronomen, Słowo Verbum, Uczestnictwo Participium, Przekładanie Praepositio, Przysłowie Adverbium, Złączanie Conjunctio, i Wrzucenie Interjectio. Z ktorych pierwsze cztery albo się deklinują, albo koniugują.

SzyGram/1767 , s. 10 (10-11)

P. Jak poznać ktore słowo jakiego jest rodzaju? O. Kiedy mu się dodać może Zaimek: ten; jest rodzaju męskiego, nap: ten ojciec [...] kiedy to, jest rodzaju oddzielnego, nap: to dziecie.

SzyGram/1767 , s. 92

P. Coż jest Imie Istotne albo Substantivum? O. Ktore się przez jeden tylko rodzaj mowi, co poznać ztąd, że mu się tylko dodać może albo ten; albo ta; albo to; a nie wszystkie te trzy Zaimki razem, nap: tylko się mowi ten Anioł, à nie ta, ani to Anioł.

SzyGram/1767 , s. 196 Definicja

ROZDZIAŁ VI. O ZAIMKU [...] P. Co jest Zaimek czyli Pronomen? O. Jest słowo kładące się za imie, i wyrażające jaką osobę albo rzecz do niej należącą, nap: co by się miało mowić: Piotr to uczynił, można powiedzieć: On to uczynił. On tedy jest zaimek, bo się tu kładzie za imie Piotra, i wyraża trzecią osobę.

SzyGram/1767 , s. 196

Istota, liczba i osoby Zaimkow.

SzyGram/1767 , s. 236 (235-236)

P. Jak się wyrażają osoby w Werbach? O. Przez osoby Pronominow, to jest w małej liczbie Ja przez wszystkie rodzaje. [...] On w rodzaju męskim. Ona w rodzaju niewieścim. Ono w rodzaju oddzielnym. [...] P. Czy zawsze te zaimki wyraźnie kładą się z Werbami w mowie ojczystej? O.

SzyPocz/1770, s. 4 Definicja

Mowa dzieli się na ośm części. I. Imie, po Łacinie Nomen [...] II. Zaimek, Pronomen, co się kładzie za imie, jako: On to uczynił, zamiast co by się miało wymienić imie tego, kto uczynił, np. Piotr, Paweł, lub insze. III. Słowo, Verbum [...] IV. Uczestnictwo, Participium [...] V. Przysłowie, Adverbium [...] VI. Łączenie, Conjunctio [...] VII. Przekładanie, Praepositio [...] VIII. Interiekcya, Interjectio.

SzyPocz/1770, s. 49

Osob, ktore sie Zaimkami wyrażają, jest trzy: Pierwsza ktora mowi, a ta się wyraża Zaimkiem Ja, my. Druga, do ktorej się mowi, à ta się wyraża zaimkiem ty, wy. Trzecia o ktorej się mowi, a ta się wyraża zaimkiem On, oni; i innemi tak Zaimkami, jako imionami.

Nał/1774, s. 196

Trzeba wiedzieć ogólnie najpierwej co to jest Rodzaj, Liczba, i Spadek w Słowach, bo te trzy własności mają Imiona, Artykuły, Zaimki, i Ucześnistwa.

Nał/1774, s. 299 Definicja

P. Co to jest Zaimek? O. Jest Słowo, Cześć Mowy, ktore kładą zamiast Imienia [...]. P. Wiele Szczegolności swoich Zaimkow liczą Francuzi? P. Siedm Szczegolności, to jest: Zaimki Osobiste (Pronoms personnels;) Zaimki Łączone (Pronoms conjonctifs) Zaimki Osiadłe (Pronoms possessifs) Zaimki Pokazujące (Pronoms démonstratifs,) Zaimki Odnośne (Pronoms relatifs,) Zaimki Samotne (Pronoms absolus) Zaimki Nieokreślone (Pronoms indéfinis.)

Gott/1774, s. 17

Cała mowa składa się z dziewięciu części, 1. iest Znamka. 2. Imię, 3. Zaimek. 4. Słowo. 5. Uczestnictwo. 6. Przysłowie. 7. Przekładanie. 8. Łączenie. 9. Wkładanie.

Lub/1778, s. 13

Wszystkie Rossyjskie rzeczenia dzielą się na ośm części, i do nich się odnoszą, które są: Imie (Nomen), Zaimek (Pronomen), Słowo (Verbum) Uczesnictwo (Participium), Przysłowie (Adverbium), Przekładanie (Praepositio), Łączenie (Coniunctio), Międzymiot (Interiectio).

[По сему слово человѣческое имѣетъ осмь частей знаменательныхъ. 1) Имя, для названїя вещей. 2) Мѣстоименїе, для сокращенїя именованїй. 3) Глаголъ, для названїя дѣянїй. 4) Причастїе для сокращенїя, соединенїемъ имени и глагола въ одно реченїе. 5) Нарѣчїе, для краткаго изображенїя обстоятельствъ. 6) Предлогъ, для показанїя принадлежности обстоятельствъ къ вещамъ или дѣянїямъ. 7) Союзъ, для изображенїя взаимности нашихъ понятїй. 8) Междуметїе, для краткаго изъявленїя движенїй духа. Łomonosow, 1757, § 46. ]
Lub/1778, s. 148

Zaimków w Rossyjskim języku jest dziewietnaście.

Lub/1778, s. 149

Zaimki mają Rodzaje, Liczby, Osoby, Spadki, i Skłonienia.

Kop/1778, t. I, s. 9 Definicja

Zaimek, (Pronomen), np. ja, ego.

Kop/1778, t. I, s. 26 Definicja

Zaimek (Pronomen) jest nazwiskiem rzeczy lub przymiotu: przeto nie różni się od Imienia: a jest już Rzeczowny, np. ja (ego) już Przymiotny, np. mój, moja, moje (meus, mea, meum). Zowie się zaś stąd Zaimkiem, że się pospolicie kładzié zá Imię (pro Nomine) którego powtórzenie w mowie mogłoby być przykre.

Kop/1778, t. II, s. 65 Definicja

II. ZAIMEK (Pronomen) jést wyraz odmienny przéz Liczby, Przypadki, Rodzáje [...] Znáczenie Záimku jést rzécz álbo przymiot.

Kop/1780, t. I, s. 5

Zaimki já, ty, się, tego są rodzaju, którego i domyślne ich wyrazy np. já nieszczęśliwy, já nieszczęśliwá.

Kop/1780, t. II, s. 7

Spisywać tedy trzeba było osobno naprzód Imiona, po wtóre Zaimki, po trzecié Słowa, po czwarté Imiésłowy , po piąté Przysłówki, po szósté Przyimki, po siódmé Wykrzykniki, po ósmé Spójniki.

Mon/1780, s. 155

Partes Orationis. Części składające mowę. Nomen, Imie. Pronomen, Zaimek. Verbum, Słowo. Participium, Ucześtnik, albo, Imie-słow: iż ma uczestnictwo z słowem i z Imieniem. Adverbium, Przysłowek. Praepositio, Przedimek. Interiectio, wrzeszcz albo wykrzyknik. Conjunctio, spojnik.

Kop/1783, t. II, s. 7 (6-7 Definicja

Nié mámy jeszcze w tym wieku wszystkich wyobrażéń, ani umiémy wszystkich wyrazów: wiémy jednak, że wszystkié dzielą się na ośm części czyli rodzajów. Wiémy już przynájmniéj w powszechności, co który rodzáj znaczy, jako to: Wykrzyknik, znaczy affekt jaki: Spojnik, znaczy łączénié wyobrażéń: Przyimek i Przysłówek, znaczą okoliczność jaką, jako to, miejsca, czasu, ilości, pytaniá, twierdzeniá, przéczéniá, przymiotu, sposobu, początku, śrzodka, końca, blizkości, odległości, wysokości, nizkości, przodku, tyłu, złączéniá, rozłączéniá &c. Imié i Zaimek, znaczą rzecz, albo przymiot: Słowo, znaczy sąd, czyli pokazuje, w jakim stanie jest rzecz którá, czy czynnym, czy biérnym, czy nijakim. Imiésłów, znaczy częścią to, co Imié, częścią to, co Słowo.

Kop/1783, t. II, s. 172

Przyzwyczajéni do starych prawideł o Zgodzie Słowa, mogą zarzucić tę trudność: zacośmy naprzód jedno tylko i to bez żádnégo wyjątku ustanowili prawidło: po wtóré, zacośmy Zgodę Słowa z samym Zaimkiém położyli.

Kop/1783, t. II, s. 173

Na ułatwiénié drugiéj trudności, wiedzieć mámy, i dowieść możémy, że w samym Zaimku a nié gdzie indziéj znajduje się ów stosunek Grammatyczny, który osobistością zowiémy.

Kop/1785, s. 50

[...] Zaimek od Imiéniá, Imiésłów zaś od Imiénia, i Słowa, nie mają różnicy w odmianach [...]

Gott/1787, s. 13

Pronomen zaimek

Gott/1787, s. 60

Zaimki w Niemieckim Języku są pięciorakie 1. Osobiste, 2. Dzierżące, 3. Pokazuiące, 4. Skazuiące, 5. Pytaiące.

Ant/1788, s. 36

Rodzaje męzki i żeński wyrażamy pospolicie przez te zaimki he on, she ona, a ich przymioty przez his jégo, her jéj, their ich, a rodzáj nijaki przez it to, przymioty zaś jego przez its tégo, their ich.

Ant/1788, s. 38

Zaimki są piąciu rodzajów, osobisté, skazującé, względné, dziérżawczé i bezokoliczné.

Ant/1788, s. 66

Wszystkim zaś tym [dzierżawczym] Zaimkóm dla większéj wydatności dodaje się częstokroć self, a to już wraz kładąc Zaimek po piérwszym przypadku, już nie. n.p. The King him self was at the head of is army. Sam Król był na czele swégo wojska. I have seen him my self, samem go widział.

Prz/1792, s. 16

Części mowy greckiey jest 8: Rodzaynik, Imię, Zaimek, Słowo, Imiesłów, Przysłowek, Przyimek i Spoynik.

Gott/1794, s. 44

Pronomina, zaimki. demonstrativa, skazuiące. impropria, niewłasne. interrogativa, pytaiące. personalia, osobiste. possessiva, dzierzawcze. reciproca, zaimkowe. relativa, względne.

Gott/1794, s. 98

Zaimki w Niemieckim ięzyku są sześciorakie 1. Osobiste, 2. Dzierzawcze, 3. Pokazuiące, 4. Skazuiące, 5. Pytaiące, 6. Niewłaściwe.

L/1807–1814, t. VI, s. 657 Definicja

ZAIMEK, -mku, m., grammat. nazwisko niedawne, pronomen, wzięte od przedniejszéj własności, która się w téj części mowy znajduje, że się kładzie za imię. Kpcz. Gr. 1, p. 59.

Szum/1809, s. 31 Definicja

Części mowy nazywają się po polsku i po łacinie, jak następuje:

Iwsza: Wykrzyknik (Interjectio), np. ach! [...]

IVty: Zaimek (Pronomen), np. ja, ty, on, my, wy, oni, i t. d.

Szum/1809, s. 42 Definicja

Wyrazy do 5tej części mowy należące dlatego nazywają się Zaimkami, że zastępują miejsca imion; każdy człowiek, zamiast swego imienia i nazwiska, powiada: Ja.

DwBg/1813, s. 3

Mowa Polská pospolicie się skłádá z ośmiu części, jakiémi są: Imié, Zaimek, Słowo, Imiésłów, Przyimek, Przy­słówek, Spojnik i Wykrzyknik.

DwBg/1813, s. 62 Definicja

Zaimek jest to wyráz odmiénny przez rodzaje, liczby i przypádki, stopniów tylko nié má. [...] Zowié się zaś stąd zaimkiém, że się po­spolicie kładzie za imié, którego po­wtórzénie w mowie mogłoby być przy­kré.

Prz/1816, s. 99

Wszak mowa podzielona jest dotąd na ośm części, od lat 30 w kontusiki Polskie ustrojonych, w kolei, jak następują: 1) Imię, 2) Zaimek, 3) Słowo, 4) Imiesłow, 5) Przysłowek, 6) Przyimek, 7) Spojnik, 8) Wykrzyknik.

Prz/1816, s. 100 Definicja

Tylko tu o mianowkach części mowy słow kilka nadimienię. Nie dobra jest mianowka: zaimek, bo ta znaczy zajątek czyli zajęcie, jak wyimek, przyimek, znaczą wyjątek lub wyjęcie, przyjątek lub przyjęcie; a tu chciano nam wyobrazić część mowy, kładącą się za imię.

SkorM/1816, s. 37

Język Samskrytu [...]. W czasowaniu nie potrzebuje zaimków, słów posiłkowych i t.d.

Gddk/1816, s. 34 Definicja

Zaimki w Francuzkim języku są sześciorakie. 1. Osobiste, 2. Dzierżawne, 3. Skazujące, 4. Względne, 5. Pytające, 6. Nieograniczone.

Wszystkie zaś te, albo się łączą z inną jaką częścią mowy, i nazywają się Łączące, alboli też nie łączą się z żadną częścią mowy, i nazywają się Ogólne.

Gddk/1816, s. [219]

Pronomina. Zaimki.

Kop/1817, s. 77 Definicja

Zaimek jest trzeciá część mowy odmienná, tak nazwaná, że się pospolicie kładzie za imié, np. czyś to ty braciszku, Jám jest. Kłádzie się jednak i z imiéniém, jak jest w tym samym przykładzie, ty braciszku. Jestto tedy, albo zastępca, albo sługa imiénia.

Kop/1817, s. 78 Definicja

Reszta zaimków mają wszystkie trzy rodzaje, bo są przymiotnikami.

Mroz/1822, s. 60 Definicja

Zaimek jest wyraz nie mający żadnego przez się znaczenia, który zastępuje Imię.

Mroz/1822, s. 60

Zaimki 1széj i 2giéj osoby jedno mają zakończenie na wszystkie rodzaje, ja, ty. Ich formy przypadkowania różnią się całkiem od form przypadkowania Rzeczowników i Przymiotników. Na 2gi, 3ci i 4ty przypadek mają drugą krótszą formę, której się używa, gdy Zaimek do innego wyrazu jest dołączony. Ciebie kocha, kocha cię.

Mroz/1822, s. 60

PRZYPADKOWANIE ZAIMKA 1szej OSOBY.

LICZBA POJEDYNCZA LICZBA MNOGA.

forma dołączenia.

1szy Przyp: ja - my

2gi - mnie mię nas

3ci - mnie mi nam

4ty - mnie mię nas

5ty - - - -

6ty - mną - nami

7my - we mnie - w nas.

Jak/1823, t. I, s. 29-30 Definicja

ZAIMEK jest część mowy wyrażająca już osobę, która mówi, do któréj i o kim, albo o czém jest mowa, np. ja czytam, ty słuchasz, on pisze: już rozmaite względy jednych do drugich, albo osob do rzeczy, np. o rzeczy należącej do mnie mówimy mój, moja, moje, pokazując na co, ten, lub ta lub to, temten, ów; pytając o kogo lub o co, kto? co? czyj i t. d.: na koniec, zaimkiem wyrażamy rozmaity sposob bycia rzeczy lub osob, jako to, już twierdzący, taki, już przeczący, nikt, już łączący, każdy, wszystek, rozłączający, wszelaki, inny i t. d.

Jak/1823, t. I, s. 116 Definicja

Zaimki przeto nie na to są potrzebne, aby zastępowały mniejsce Imion, których powtórzenie czyniłoby mowę przykrą; ale mają sobie tylko służące i szczególne znaczenie, do zrozumiałości mowy potrzebne, którego żadne imie wyrazić nie może.

Jak/1823, t. I, s. 119 Definicja

Zaimki od różnego znaczenia swojego mają różne podziały i nazwiska. Rozebrawszy je tym sposobem znajdziemy w naszym języku siedm gatunkow: którym dajemy nazwiska; osobistych, dzierżawczych, przedmiotowych, ukazujących, pytających, odpowiadających, względnych.

Mucz/1825, s. 25 (24-25)

Wszystkie wyrazy, składające mowę polską, dzielą się na dwa główne szeregi: piérwszy wyrazów odmiennych, drugi wyrazów nieodmiennych; a każdy szereg podziela się na cztéry części, z których każda ma własne nazwisko. Te nazwiska są następujące: w szeregu wyrazów odmiennych: 1) Imie, 2) Zaimek, 3) Słowo, 4) Imiesłów; w szeregu wyrazów nieodmiennych: 5) Przyimek, 6) Przysłówek, 7) Spójnik, 8) Wykrzyknik.

Mucz/1825, s. 107 Definicja

Zaimki nie tylko na to są potrzebne, aby zastępowały miejsce imion, ale nadto, mają tylko sobie właściwe znaczenie, do zrozumiałości mowy potrzebne, którego żadne imie wyrazić nie może.

Mucz/1825, s. 109

Zaimki od różnego swego znaczenia dzielą się na 1) osobiste, 2) dzierżawcze, 3) ukazujące, 4) pytające, 5) odpowiadające, 6) względne.

SkorM/1828, s. 263 [Tablica]

Przypadkowanie Zaimków.

Rozp/1830, s. 465 Definicja

Przyrostek że ma postać spójnika że, np. wiem ŻE tak jest; przyrostki to, ci, mają postać zaimków, np. TO, co mówisz; winienem CI (zamiast tobie); lecz znaczenie ich wcale jest odmienne.

Rozp/1830, s. 465 Definicja

Zaimek on, gdy się tak skraca w niektórych przypadkach, że, nie stanowiąc syllaby, przyłącza się w wymawianiu do przyimków do, po, przez, nad, słusznie także i w pisaniu jak jeden z niemi wyraz łączyć się powinien: doń, poń, przezeń, nadeń.

Bor/1830, s. 5

Mowa ludzka składa się z wyrazów. Wyrazy dzielą się na części mowy, a te są odmienne i nieodmienne. Odmienne 1. Rzeczownik [...] 2. Przymiotnik [....] 3. Zaimek [...] 4. Liczbownik [...] 5. Słowo [...] Imiosłów [...] 7. Przysłówek odmienny: pięknie, piękniej, najpiękniej, nieodmienny: nader, jeszcze, zgoła, Nieodmienne 8. Przyimek [...] 9. Spojnik [...], 10. Wykrzyknik.

Bor/1830, s. 29 Definicja

Podział Zaimków. Zaimek (Str. 6.) zastępuje miejsce rzeczownika lub przymiotnika, i jest albo rzeczowny albo przymiotny. Zaimki różne mają znaczenie, różnie się nazywają i dzielą. 1. Zaimki osobowe. [...] 2. Zaimki dzierżawcze. [...] 3. Zaimki ukazujące. [...] 4. Zaimki względne. [...] 5. Zaimki nieoznaczające.

Marc/1833, s. 46

II. CZĘŚĆ MOWY.

Zaimek.

Zaimek użwardy, wadynas dełto, jog uż warda imtas gal but, kt: ia asz, ty tu, on jis, my mias, wy jus, oni, one jé.

Żoch/1838, s. 53-55 Definicja

Części mowy odmieniające się przez przypadki są: najprzód rzeczownik przedstawiający rzecz np: człowiek, głowa, drzewo; powtóre przymiotnik, malujący przymiot, materyją, lub zależność np. dobry, drewniany, ojcowski; po trzecie imiesłów, malujący czynność lub stan, w kształcie przymiotnika wystawiony np: pałający, zbadany, stojący: po czwarte zaimek, zastępujący imię rzeczowne, lub je określający np: ja, ty, on, méj, ten; po piąte imię liczebne, określające zbiór rzeczy np: jeden, dwa, pięć, dwadzieścia.

Żoch/1838, s. 291 Definicja

Zaimki w języku polskim, albo bezpośrednio zastępują imiona rzeczowne albo mocniéj określają i wskazują rzeczowniki, albo obydwie pełnią powinności; stąd téż, podług téj jich natury, podział ogólny trojaki wprowadzamy: zaimki zastępujące imiona rzeczowne np: ja; zaimki określające, np: ten; i zaimki, mogące razem zastępować i określać rzeczowniki, np: mój.

Żoch/1838, s. 326 Definicja

Od głównego przeznaczenia swojego otrzymał zaimek nazwisko, że się kładzie za imię, zatém własciwie, zaimki, rzeczowniki zastępujące noszą stosowna nazwę, pozostałe tylko przez znamienitość (per excellentiam) tak zowiemy.

Rew/1845, s. 1 (1-2)

Główne warunki Szykowania wyrazów są: aby przymiotniki, imiesłowy, zaimki, słowa, nie zbyt odległe były od swoich rzeczowników [...]; nareszcie, aby wyrazy rządzone od rządzących, słowa od spójników, imiona rzeczowne od przyimków i t.p. nie były zbyt oddalone.

Desz/1846, s. 19 (19-20)

Inne rodzaje zaimków, czyli raczéj przymiotników zaimkowych są te: 1) Pytania, [...]. 2) Opowiedzi na nie są: [...]. 3) Pokazujące bliski przedmiot ten, [...]. 4) Niepewne [...]. 5) Przeciwieństwa [...]. 6) Oznaczenia pewnégo [...]. 7) Pytający nie w celu dowiedzenia się o przymiotach, lecz o tém do kogo kto, co należy? [...]. 8) Temu odpowiadajace, określające własność [...]. 9) Dzierżawczemi też powyższe zaimki się nazywają [...] 10) Względne.

Br/1848, s. 28

Język polski ma dziesięć części mowy: Rzeczownik, przymiotnik, liczebnik, zaimek, słowo, imiesłów, przyimek, przysłówek, spójnik, wykrzyknik.

Br/1848, s. 102 Definicja

Zaimek jest to wyraz, który się kładzie zamiast rzeczownika.

Br/1848, s. 102

Zaimki dzielą się na osobowe, posiadawcze, odnośne, wskazujące, pytające, łączące i nieoznaczone.

Such/1849, s. 20 Definicja

Zaimek jest słowo, które zastępuje miejsce Rzeczownika; np. ja, ty, on, ona, ono; ten, ta, to; który, która, które.

Such/1849, s. 101 Definicja

Zaimki są pytajne i odpowiedne.

Ryk/1850, s. 80 Definicja

Zaimki są pięciorakie: osobiste, dzierżawcze, względne, pytające, i okazujące, nie licząc w to zaimka nieosobistego one, i wzajemnych one another, each other.

Kurh/1852, s. 3

Przedmiot zdania wyraża się rzeczownikiem [...] zamiast rzeczowników używają się zaimki, przymiotniki, słowa, przysłówki, a nawet wyrażenia kilka wyrazów obejmujące.

Kurh/1852, s. 39

Przydatnik jednak położony w przyp. 5, może się kłaść przy rozmaitych przypadkach zaimka osoby 2giéj ty. Np. Tobie, Boże, niech będzie cześć i chwała. [...] Zaimek on nie ma odpowiadającego sobie przymiotnika dzierżawczego.

Szt/1854, s. 8 Definicja

Zaimek, czyli imię zaimkowe, jest wyraz, który zastępuje miejsce rzeczownika, przymiotnika, liczebnika i t. d., to jest kładzie się zamiast imienia rzeczownego, przymiotnego, liczebnego i t. d., np. ty, ten, który, jaki, sam i t. d.

Szt/1854, s. 248 Definicja

Zaimki są wyrazy odmienne, niemające swojego własnego i osobnego znaczenia, ale przyjmujące znaczenie i rodzaj imienia rzeczownego, przymiotnego, lub innego, zamiast którego bywają użyte, i dlatego zowią się zaimkami; wszelako często kładą się także przy samych imionach, czyli z imionami, dopomagając im do mocniéjszego wrażenia, np. Ten człowiek niegodziwy oszukał mię.

Szt/1854, s. 248 (248-250) Definicja

Ponieważ zaimki zastępują rozmaite imiona, dlatego téż muszą się dzielić rozmaicie; jakoż istotnie dzielą się następnie: 1. Zaimki osobiste [...]. 2. Zaimki dzierżawcze [...]. 3. Zaimki ukazujące [...]. 4. Zaimki względne [...]. 5. Zaimki pytające [...]. 6. Zaimki ogólne czyli odpowiednie [...]. 7. Zaimki pojedyncze [...]. 8. Zaimki złożone [...]. 9. Zaimki zrosłe [...]. 10. Zaimki rzeczowne [...]. 11. Zaimki przymiotne [...]. 12. Zaimki spójne.

Szt/1854, s. 250

Ponieważ zaimki zastępują miejsce imion, a już wiadomo jest, że imiona odmieniają się przez rodzaje, liczby i przypadki, przeto zaimki tym samym odmianom podlegają.

Morz/1857, s. 52

Tak zwany zaimek razem z imieniem usuwa się. Pomocnik albo pomocnian byłby może stosownejszy, zamianek pierwszeństwo z przyczyny większego podobieństwa z antecessorem, którego spycha, a wyraża zastępstwo miana.

Morz/1857, s. 378

Zamianek .... Zaimek, (pronomen).

SWil/1861, cz. II, s. 2090 Definicja

Zaimek, mka, lm. mki, m. (prze. Zaimię, ienia, lm. iona, n.) gram. osobna część mowy, należąca do odmiennych, która się kładzie za imię, zamiast imienia rzeczownego czyli rzeczownika. Zaimki stosownie do rozmaitych odcieni ich znaczenia, dzielą się na: = rzeczowne lub właściwe, zastępujące same imiona rzeczy, a te na osobiste i zwrotne lub zwracające; = przymiotne, równie jak przymiotniki zgadzające się z rzeczownikami, a te na wskazujące, względne v. łączące, dzierżawcze i dzierżawczo-pytające; = wszystkie zaś na oznaczone; t. j. ściśle pewne imię zastępujące, np. ja, ty, mój, twój, — i nieoznaczone, których imię nie jest z pewnością wyrażone, np. ktokolwiek, jakibądź i t. d.

SWil/1861, cz. II, s. 2112

Zamianek, nka, lm. nki, m. [...]. 2) gram. zaimek (pronomen). (Morz.).

Łaz/1861, s. 58 Definicja

Podmiotem zdania może być imię osoby lub rzeczy, czyli rzeczownik, albo też takie słowo, które to imię zastępuje, to jest zaimek [...].

Łaz/1861, s. 60

Słowa wchodzące w skład zdań czyli w mowę. nazywamy częściami mowy. W polskim języku jest 9 części mowy 1. Rzeczownik. 2. Zaimek. 3. Przymiotnik. 4. Liczebnik. 5. Czasownik. 6. Przysłówek. 7. Przyimek. 8. Spójnik. 9. Wykrzyknik.

Łaz/1861, s. 114

Zaimki są to słowa, które albo zastępują rzeczowniki (np. ja, ty, on […]); albo je określają (np. ten człowiek, moja książka […]).

Gr/1861, s. V

W języku więc ojczystym nauczyciel starać się powinien o to, aby uczniowie pojęli jasno znaczenie części mowy, przypadków, stopniowania, liczebników i ich podziału, zaimków i ich podziału, znaczenie osób, czasów, trybów [...].

Mał/1863, s. 91 Definicja

Zaimkami (pronomina) nazywamy takie wyrazy, które się używają zamiast imienia.

Trz/1865, s. 26

§. 6. Jest jeszcze jeden podział piérwiastków, t. j. a) na piérwiastki imion, b) piérwiastki czasowników, c) piérwiastki zaimków. Z piérwszych powstają imiona, z drugich czasowniki, z trzecich zaimki i pokrewne im przyimki, spójniki i niektóre przysłówki.

Trz/1865, s. 30

Najprawdopodobniejszém jest, że w przyrostkach upatrywać należy po największéj części zaimki, jako określające bliżéj czyli oznaczające względnie (in concreto) stan, czynność, własność..., które piérwiastek bezwzględnie (in abstracto) wyraża.

Trz/1865, s. 140

ROZDZIAŁ VI. Zaimki.

Trz/1865, s. 140

§. 127. Zaimki i pokrewne z nimi przyimki, spójniki i przysłówki stanowią niezawodnie najtrudniejszy ustęp w całej morfologii naszéj.

Malin/1869, s. 269 (269-270)

[...] S piérwiastków drugiego szeregu powstają zajimki, wszystkie piérwotne przyjimki, spójniki i partykuły; te nazywámy piérwiástkami zajimkowemi, albowiem one bez wyjątku wyráżąją w ogóle pewne pojęcie zajimkowe, które tkwi więcéj lub mniéj ukryte w przyjimkach, spójnikach i partykułach. Żaden s pojedyńczych zajimków nie dá się sprowadzić tak co do znaczeniá, jako i co do formy na coś ogólniejszego, lecz każdego pojedyńczego zajimka temát skłanianiá jest zarazem jego piérwiástkiem [...].

Malin/1869, s. 394 Definicja

Zajimek oznaczá stosunek mówiącego do osoby lub osób, do których albo o których przemawiá, a takiemi są tak zwane zajimki osobiste já, ty, on […].

Malin/1869, s. 394

[...] Zajimki tedy w mowie ludzkiéj nie tylko zajmują miejsce jimion rzeczownych i przymiotnych, czyli rzeczowników i przymiotników, ale jeszcze, jeżeli nazwiémy te ostatnie obrazami przedmiotów i jich pojęć, są, że tak rzekę, rámami, które myśl mówiącego i słuchającego zapełniá według okoliczności nájrozliczniejszemi obrazami osób, rzeczy, a nawet pojęć oderwanych i jich przymiotów. Słusznie tedy te rámy nazywają gramatycy zajimkami (pronomina), gdyż jak w algiebrze, głoski abecadła a, b, c itd. oznaczać mogą rozliczne jilości, tak zajimki w mowie ludzkiéj oznaczają pośrednio osoby, zwiérzęta i rzeczy lub jich przymioty, które bezpośrednio oznaczają się rzeczownikami i przymiotnikami.

Kam/1870, s. 9 Definicja

Zaimek jest to część mowy nieodmienna, która się używa zamiast imienia lub téż kładzie się przy imieniu dla określenia tegoż.

Kam/1870, s. 55 Definicja

Zaimek jest to część mowy, która się używa zamiast imienia, albo przy imieniu dla określenia tegoż.

Czep/1871–1872, s. 61 Definicja

[…] W powyższych przykładach takiem wyrazami są: ja, zastępujące imię Boleś, i twój, zamiast papy. Takie wyrazy nazywają się zaimkami, bo się kładą zamiast imion […].

Czep/1871–1872, s. 64

Podmioty trzech osób, tj. istotniki lub zamiast nich stojące zaimki ja, ty, on, odmieniają się przez liczby i różnego są rodzaju, zatém i słowa dla zgody z niémi odmieniamy przez liczby, co się nazywa liczbowaniem, a w czasie przeszłym i z niego urobionych i przez rodzaje, i to się nazywa rodzajowaniem [...].

Czep/1871–1872, s. 91 (91-92)

Zaimki dzielą się na rzeczowne i przymiotne. Rzeczownemi są te, które zastępują miejsce rzeczowników czyli istotników, a w zdaniu są podmiotem, lub dopełnieniem […]. Przymiotnemi są te, które określają istotniki, albo téż razem i określają je i zastępują, a odmieniają się jak przymiotniki, w zdaniu zaś są określeniem; lecz gdy są użyte bez istotnika mogą być podmiotem lub dopełnieniem [...].

Lerc/1877, s. 26 Definicja

Zaimki są to takie wyrazy, które zastępują miejsce imienia.

Mał/1879, t. I, s. 160

Z głosek i syllab powstają wyrazy. [...] Dzielimy je zatem na 9 różnych klas, czyli tak zwanych CZĘŚCI MOWY. [...]

  1. zaimki (pronomina)
  2. liczebniki (numeralia).
Mał/1879, t. I, s. 161 Definicja

Na koniec wyrazy jak on, ten, ów, który, jaki, używają się zamiast imienia, t. j. zamiast rzeczownika, lub zamiast przymiotnika, otrzymały przeto nazwę ZAIMKÓW.

Malecz/1882, s. 29 Definicja

Zaimek jest to część mowy odmienna, która używa się zamiast rzeczownika, (imienia) albo też służy do jego określenia: Mama twoja była w domu, [...] jéj nie zastałam. [...] Zaimek podług rozmaitego swego znaczenia bywa: osobisty, zwrotny, dzierżawczy, ukazujący, pytający, względny i ogólny.

Malecz/1882, s. 31

Zaimki odmieniają się przez: rodzaje, liczby, osoby, przypadki.

Oż/1883, s. 69

Zajimki zastępujące imiona i nazwy istot wszelkich tychże żywotnych, i nieżywotnych.

Oż/1883, s. 109

Prawidła przypadkowania zajimków wszystkich. Prawidłowe najprzód.

Oż/1883, s. 109

Uważać na rodzaje rzeczowników, dla których, jedynie służy ten zajimek, jeżeli kiedy wątpliwość zachodzi co do rodzajów użyć zaraz ten ta to.

Jes/1886, s. 18 Definicja

Widzimy, że te wyrazy: ja, ty, wy, zastępują imiona rzeczowne, tj. rzeczowniki: nauczyciel, Stanisław, uczniowie; podobne wyrazy zastępują także (jak później zobaczymy) i imiona przymiotne oraz imiona liczbowe, stąd takie wyrazy, które zastępują imiona, zowią się zaimkami (za-imek, za-imię).

Grub/1891, s. 6

По значенію своему всѣ слова польскаго языка раздѣляются на 9 частей рѣчи: [...] 4. Мѣстоимѣніе, zaimek. [...]

Uchw.AU/1891, s. 21

Przez uszanowanie zaczynamy od wielkiej litery: Pan Bóg, Najwyższy, niech się dzieje wola Jego święta; także mówiąc o ludziach (nie o ich godnościach lub urzędach) z przymiotnikami: Najjaśniejszy Pan, Przewielebny Ksiądz, Pan Starosta, zwłaszcza jeśli do nich samych piszemy; w tym razie i zaimki piszą się wielką literą: Twój przyjaciel, brat Pański i t. p.

Uchw.AU/1891, s. 33

IV. przyp. l. poj. zaimków rodzaju żeńs. ma - ą: moją, twoją, swoją, naszą, samą, jedną, wszystką..; wyjątkowo ę mają: tę i tamtę.

Kr/1897, s. 107 Definicja

Wyrazy, używane w mowie zamiast imienia osoby lub rzeczy, nazywamy zaimkami, np. ja, ty, kto, on, i.t.d. Jako wyrazy, zastępujące imiona, mają one także rodzaje, liczby i odmianę deklinacyjną.

Kr/1897, s. 112

§ 140. Zaimek ji , ja, je w mianowniku liczby pojed. i mnogiej już w staropolskim wyszedł z użycia.

Kras/1897, s. 7

Zamiast czasownika może jednak treść orzeczenia być wyrażona imieniem (tj. rzeczownikiem, przymiotnikiem, zaimkiem); lecz wtenczas wyraża formę orzeczenia dodany do imienia czasownik oderwany być (bywać) lub inne mu pokrewne czasowniki, nie posiadające własnej treści.

SW/1900-1927, s. 102 Definicja

Zaimek [...] 2. mka, lm. mki, † Zaimię gram. część mowy odmienna zastępująca imiona rzeczowne lub przymiotne

SW/1900-1927, s. 102 Definicja

Zaimek [...] 2. mka, lm. mki, † Zaimię gram. część mowy odmienna zastępująca imię rzeczowne lub przymiotne.

Król/1907, s. 34

Przyimki: od, ode [...] przed imionami i zaimkami osobno: od domu, ode drzwi, nad głową, nade mną, przed burzą, dla tego.

Lor/1907, s. 20

W języku portugalskim rozróżnia się dziesięć części mowy (partes do discurso):

1.rzeczowniki — substantivos, 2. przedimki — artigos,

3.przymiotniki — adjectivos, 4. zaimki — pronomes, [...]

BdC/1915, s. 226

W zakresie prawideł gramatycznych, a więc przy interwencji nie dosyć ścisłego myślenia językoznawczego (lingwistycznego), możemy wskazać na zwirylizowanie całego masculinum przy zamianie dawnego przepisu Szylarskiego i Kopczyńskiego, że należy rozróżniać w I. pl. przymiotników i zaimków [-imʹi] (-ymi, -imi) od [-emʹi] (-emi).

Kr/1917, s. 11

Otóż według znaczenia, t. j. ze względu na to, co oznaczają oddzielne wyrazy, rozróżniamy w języku polskim dziewięć grup wyrazów czyli części mowy: rzeczowniki, przymiotniki, zaimki, liczebniki, słowa czyli czasowniki, przysłówki, przyimki, spójniki i wykrzykniki.

Kr/1917, s. 26 Definicja

Zaimki są to wyrazy, używane zamiast imienia osoby lub rzeczy, zamiast nazwy przymiotu czy właściwości, albo też zamiast nazwy liczby.

Kr/1917, s. 26 Definicja

Oto np. zamiast powtarzać wyraz: książka leży na stole, podaj mi książkę, można użyć innego wyrazu: książka leży na stole, podaj mi ją ; ten właśnie wyraz: ją, użyty zamiast rzeczownika książkę — jest zaimkiem.

Łoś/1918, s. 108

Początkową literę wielką piszemy też we wszelkich wyrazach pospolitych, oznaczających osobę, do której piśmiennie wprost się zwracamy, także w przymiotnikach i zaimkach, ściągających się bezpośrednio do tej osoby np. proszę Ciebie, kochany Bracie.

Kon/1920, s. 26 Definicja

Takie części mowy, jak: ja, ty, on, tamten, ów i t. d., których używamy zamiast imienia, nazywają się zaimkami.

PolTerm/1921, s. 90

Zaimek. Zaimki rzeczowne, przymiotne i przysłowne. Zaimki odpowiednikowe. Zaimki osobowe, zwrotne, dzierżawcze, wskazujące, względne, pytające i nieokreślone.

Król/1922, s. 11 Definicja

Cechy przedmiotów oznaczają: Przymiotniki. dobry, biały, czysty... a oznaczają dokładnie. Jeżeli jednak przymiotniki nie oznaczają cech dokładnie np. taki, owaki, jaki? jakiś - nazywają się zaimkami. Oznaczające zaś liczbę lub porządek przedmiotów - liczebnikami.

Król/1922, s. 12 Definicja

Zaimki. Zostały przydzielone po części do rzeczowników, przymiotników i przysłówków. (Szober). Odpowiednio do tego rozróżniamy zaimki: 1. rzeczowne (ja, ty, on, ten, coś, nic...), 2. przymiotne (taki, owaki, jaki? jakiś...), 3. przysłowne (zob. przysłówki zaimkowe).

Szob/1923, s. 106 Definicja

Ogólną nazwą zaimków oznaczamy wyrazy, które, nie mając same przez się wyraźnego naczenia, wskazują na przedmioty, właściwości przedmiotów i właściwości cech. Treść ich jest zawsze indywidualna, bo zależy od okoliczności każdorazowego ich użycia. Zależnie od tego, czy w treści tej mieści się wyobrażenie przedmiotu czy pojęcie właściwości przedmiotu lub pojęcie właściwości cechy, rozróżniamy zaimki rzeczowne, przymiotne i przysłowne.

Benni/1923, s. 50

Najczęstsze odnośne wypadki to połączenie przyimka z zaimkiem lub rzeczownikiem [...].

Nitsch/1923, s. 429

[...] jednakie są np. zaimek my i rozkaźnik słowa myć [...].

ŁośFl/1923, s. 248

Według deklinacyj odmieniają się imiona, imiesłowy i zaimki; według konjugacyj — czasowniki. Głównych deklinacyj jest dwie: imienna i zaimkowa z 7 przypadkami, które nazywamy: mianownik (M.), wołacz (W.), biernik (B.), dopełniacz (D.), celownik (C.), narzędnik (N.), miejscownik (Ms.). Liczby oznaczamy: pojedyncza (l. poj). mnoga (l. mn.), podwójna (l. podw.); rodzaje: męski (r. m.), żeński (r. ż.), nijaki (r. n.).

ŁośFl/1923, s. 263

Zaimki odróżniające rodzaj. § 52. Odróżniamy śród nich utworzone od tematów twardych i utworzone od tematów miękkich; prapolską deklinację łatwo można odtworzyć drogą metody porównawczej; jako wzór bierzemy zaimek wskazujący tъ oraz zaimek jь; na miejscu tych form w najdawniejszej polszczyźnie mamy formy złożone z przyrostkiem -nъ [...].

Rozw/1923, s. 94

B. Stare barytona odwrotnie: posuwają w formie złożonej przycisk naprzód t. j. na zaimek.

ZwO/1924, s. 30 Definicja

Zaimki (Pronomes).

Wyrazy, które zastępują imiona osób, zwierząt lub rzeczy, nazywają się zaimkami.

Łoś II/1925, s. 19

Ponieważ zaimek następował zawsze po przymiotniku a warunki fonetyczne sprzyjały temu, przeto nastąpiło stopienie się przymiotnika z zaimkiem w jeden wyraz: *dobrъ-ji > dobry [...].

Łoś II/1925, s. 161 Definicja

§ 364. Zasadnicze znaczenie zaimka określa jego nazwa „zaimek", która jest tłumaczeniem łc. pronomen, a to znowu jest przekładem gr. ἀντωνυμία [...]. Grecy więc uznali zaimek za wyraz zasadniczo równy imieniu, t. j. mający z niem wspólne najgłówniejsze, zasadnicze znamię treściowe.

Łoś III/1927, s. 158

Zaimki.

§ 354. Wśród zaimków osobną grupę deklinacyjną stanowią osobowe i zwrotny, które w szeregu przypadków mają końcówki podobne do końcówek tematów żeńskich na -a [...].

Gaert/1927, s. 105 Definicja

II. Wyrazy jako całości ze względu na znaczenie (części mowy): A. Wyrazy ★samodzielne: 1. imiona (nomina): a) ★rzeczownik (substantivum), b) ★przymiotnik (adiectivum), c) ★liczebnik (numerale); 2) ★zaimek (pronomen); 3) ★czasownik (słowo, verbum); 4. ★przysłówek (adverbium); 5) ★wykrzyknik (interiectio).

Gaert/1927, s. 106 Definicja

★Zaimki (pronomina) - wyrazy zastępujące imiona i przysłówki.

Kl/1939, s. 69 Definicja

Wśród wyrazów nazywających przedmioty znajdujemy także zaimki, które jako rzeczowniki odpowiadają na pytania kto? co?, ale mają mniej ograniczone, ogólniejsze znaczenie. Występują zastępczo zamiast dokładniejszej nazwy osoby lub rzeczy, wyrażonej rzeczownikiem. Stąd też ich miano: zaimek, łaciński pro-nomen.

Gos/1939, s. 40

ZAIMEK—PRONUMELE

Pronumele se împarte în mai multe grupe: personale (osobowe), ja (eu); demonstrative (wskazujące): ten (acesta), possesive (dzierżawcze), mój (al meu), reflexive și interogative (względne i pytające), który (care), nehotărîte (nieokreślone), żaden (nici unul).

Dor/1958–1969, t. X, s. 529 Definicja

Zaimek m III, D. zaimka «wyraz pełniący w zdaniu funkcję rzeczownika lub określenia bądź przymiotnikowego, bądź przysłówkowego»: Etymologia wyrazu zaimek wskazuje, że jest to część mowy wyodrębniona historycznie na podstawie kryterium syntaktycznego; pro-nomen jest to wyraz, który zastępuje nomen, a więc wyraz określony ze względu na funkcję, jaką pełni w zdaniu, a nie ze względu na stosunek do desygnatu. DOR. Gram. I, 216.

Kor/1961, s. 22 (21-22)

W gramatyce tej [B.K. Malickiego] zasługują na uwagę liczne neologizmy, choć w postaci pożyczek: casus accusativus — akuzatyw, localis — pozytyw, modus infinitivus — infinityw. Jest jednakże i wielka osobliwość w ówczesnej terminologii nie odbiegającej w swym typie od najstarszej szesnastowiecznej, mianowicie neologizm rodzimy: pronomen — zaimek. Warte też podkreślenia są dalsze przydawki przymiotnikowe: pronomen possessivum — zaimek dzierżawny, stopień najwyższy.

Powiązane terminy