spółgłoska głoska

Hierarchia Dzieła Filtr: wszystkie dzieła

• Wszystkie dzieła
• Nał/1774
• Ant/1788
• Prz/1792
• Szum/1809
• DwBg/1813
• Prz/1816
• SkorM/1816
• Jak/1823
• Mucz/1825
• SkorM/1828
• Bor/1830
• Rozp/1830
• Marc/1833
• Rew/1845
• Desz/1846
• Br/1848
• Such/1849
• Ryk/1850
• Kurh/1852
• Szt/1854
• Morz/1857
• Łaz/1861
• Mał/1863
• Malin/1869
• Kam/1870
• Czep/1871–1872
• Lerc/1877
• Mał/1879
• Malecz/1882
• Oż/1883
• KarłT/1885
• Jes/1886
• Grub/1891
• Uchw.AU/1891
• Kr/1897
• Król/1907
• Lor/1907
• Kr/1917
• Łoś/1918
• Kon/1920
• PolTerm/1921
• Król/1922
• Nitsch/1923
• Rozw/1923
• Szob/1923
• ZwO/1924
• Gaert/1927
• Kl/1939
• Kor/1961

L miałkie wymawia się przez il, albo ill i te dwie albo trzy litery za jednę społgłoskę mają być miane.

[Y. Brzmi jak ay] Gdy po niém idzie spółgłoska z e niemém Lyre lira layr.

Y. Brzmi jak i gdy po niém idzie spółgłoska jedna lub więcéj bez e niemégo zephyr wiatr zachodni zefir.

Spółgłoski są dwojakie: Nieme i Przezpołgłośne.

B. Spółgłoski, dzielą się one: 1) Na średnio twarde niezłożone, takiemi są: b, c, f, g, k, m, n, p, s, w, x, z [...]. 2) Na zupełnie twarde niezłożone, takiemi są: d, h, ł, r, t, ż [...]. 3) Na miękkie niekreślone, taką jest tylko jedna głoska l [...]. 4) Na miękkie kreślone pojedyncze; takiemi są: b', c', f', m', ń, p', s', w', ź [...].

Przeszły [imiesłów] formuje się zawsze z trzeciej osoby l.p. czasu przeszłego, trybu oznajm. a to tym sposobem: Jeżeli po ł stoi samogłoska, w tedy zamienia się ł na wszy, np. znał, znawszy; mówił, mówiwszy; a jeżeli zaś przed ł stoi spółgłoska, wtedy ł się zostaje i dodaje się do niego szy, np. darł, darłszy; przyszedł, przyszedłszy.

Spółgłoska, Consonans.

Spółgłoski czyli konsony: b c d f g h k l ł m n p r s t w x z.

Tak się przypádkują wszystkié mającé przed us spół­głoskę jaką, np. Duvus, Jacobus [...]

Konsony czyli spółgłoski, 2.

Reśtujące 18 bukw zową się Społgłoskami (Consonantes) dlatego, iż żadna nie może być na ucho słyszaną, bez przybrania jednej z Samogłosek przed sobą, lub za sobą, z ktorą się razem w spolnym tonie wygłasza, a sama przez się, jako w wyosobnieniu, jest niemą, bo, tylko z Samogłoskami zstaje się głośną, nie stanowi nigdy żadnej złogi w słowie; a jeżli też znaczy przez się słowo, jak w przedzakach k, w, z, to każda, albo oddzielnie wygłaszać się musi z podłączoną Samogłoską, potrzebną do wydania na ucho tych samych przedzakow bez rządu: ku, we, ze, albo łączyć się ze złogą następującego, od nich rządzonego słowa, i dopiero z Samogłoską, w tej zlodze brzmiącą, czy się bezśrednio na niej opiera, czy przez drugie Społgłoski od niej jest odgrodzoną, w jednym spolnym tonie bydź usłyszaną, np. ksobie , w oknie, z troską itd.

Co do 18 Społgłosek, ich głowny i najrodociwszy podział jest na pewne szeregi , stosowane do pracujących organkow głosowych, za pomocą ktorych Człowiek wyjęzycza je na ucho, skąd wynikają cztery rzędy Społgłosek, zwane organkowemi. I) Wargobitne, ktore się wyderzają z głosem przez wargi, mniej lub więcej z sobą się potrącające; a takich jest 5: B, F, M, P, W. 2) Garłobitne, ktore się wyderzają z głosem przez wypuszczenie rzadszego lub gęstszego tchu z garła, za pomocą języka, mniej lub więcej gnącego się ku podniebieniu; a takich jest 4 : G , J, H, K. 3) Językobitne, ktore się wyderzają z głosem przez język, za pomocą dziąseł lub zębów, przezeń dotykanych; a takich jest 5: D, L, N, R, T. 4) Zębobitne, ktore się wyderzają przez zęby, za pomocą dotykającego ich języka z rożnem cedzeniem, sykiem lub zgrzytem; a takich jest 4: K, S, X, Z.

Nadmienić tu jeszcze należy, że i, które po ostatnich ṁ, ś, t. w pierwszej, drugiej i trzeciej osobie liczby pojedynczej tudzież w Trybie bezokolicznym czyli w źródłosłowie kładziemy, jest tylko cechą miękkiego wymawiania tych trzech spółgłosek, to jest: jak nasze ṁ. np. karṁ, ś. wieś, i ruskie t, miękkie, po którym stoi znak jer.

Powiedzieliśmy na początku §. 3, że spółgłoski dzielą się na pojedyńcze i podwójne czyli złożone. Złożone spółgłoski są: cz, dz, dź, ch, rz, sz, szcz.

[...] 1. Nie odmieniają się wcale tak samogłoski, jako téż spółgłoski, o których w następujących uwagach nad samogłoskami odmiennemi, żadnéj nie będzie wzmianki.

W wzorowém uporządkowaniu głosek Sanskrytu, samogłoski od spółgłosek są odłączone i pierwsze w abecadle zajmują mejsce; [...].

Grammatycy, którzy zgłębili mechanizm głosów ludzkich, podzielili spółgłoski na słabe, mocne i płynne. Podział ten, zastosowany do spółgłosek mowy polskiej, rozróżnia je w następujący sposób: słabe: b, d, g, w, z, ż, z, dż, h. mocne: p, t, k, f, s, sz, c, cz, ch. płynne: m, n, l lub ł, r.

Spółgłoski są pięciorakie: twarde, obojętne, miękkie, obce i złożone.

Aby zrobić Stopień wyższy, do głoski pierwiastkowej lub zamienionej w Przymiotniku męzkim Stopnia wyższego, daje się sz z samogłoską rodzajową y, a, e, a to wyrzuciwszy i lub y końcowe, jeśliby przymiotnik nie kończył się na spółgłoskę.

Spółgłoski same przez się brzmienia niemaiąc, za pomocą samogłosek tylko głos wydaią, iakby były:

B e, Ce, De, eF, Ge, Ha, Ka, eL, eŁ, eM ,eN, Pe, eR, eS, Te, Wu, yX, Zeta.

Czy zaś na końcu zostawiać spółgłoskę, czy samogłoskę w przenoszeniu rozłączonego wyrazu; to się zostawia własnemu uchu i rozsądkowi, byle była zgłoska, i nie dwa wyrazy z jednego, jak to już rzekłem.

Spółgłoski dzielą się także na piérwotne i pochodnie […].

W spadkowaniu tych rzeczowników trzeba uważać na spółgłoskę naczelną i przypomnieć sobie czy należy do stałych, czy do zmiennych. W piérwszym razie trzeba ją złagodzić w 3 i 7 spadku, przez i, w drugim zmienić ją w tychże spadkach w spółgłoskę właściwą podług tego, jak to wiemy z opisu spółgłosek zmiennych i dopiéro po téj zmianie dać jéj zakończenie na e [...].

Wymawianie spółgłosek.

f) Złożone z wielu spółgłosek, mianowicie syczących, i nieporozdzielanych samogłoskami.

Głoski dzielą się na samogłoski i spółgłoski; drugich trzydzieści sześć.

Mowa polska z tego względu stanie na czele innych, mając u siebie wyrobionych spółgłosek trzydzieści siedm, które są: j, l, ł, n, ń, h, ch, k, k’, g, g’, d, dz, dź, dż, t, c, ć, cz, s, ś, sz, z, ź, ż, r, rz, w, w, f, f’, p, p’, b, b', m, m’.

Spółgłoski pod trojakim względem uważamy: I. co do dźwięku, II. co do mocy, III. co do narzędzi mownych, któremi je wyrabiamy.

[…] Tak samogłoski jako i spółgłoski przemieniają się w odmianach słów i w tworzeniu pochodników (słów pochodnych) np. miasto, w mieście […].

Wiedzieć bowiem raz na zawsze należy, że w pierwotnym stanie języka naszego i wszystkich narzeczy słowiańskich, żaden wyraz nie kończył się nigdy na spółgłoskę, ale zawsze na samogłoskę.

[...] Tutáj widzimy, że Mroziński nie bez słusznego powodu potępiá dwojaki sposób, w jaki oznaczámy jedno i to samo brzmienie ń już za pomocą kréski, już za pomocą postaci i. Aby téj niedogodności zaradzić, nie ma jinnego środka, jak tylko przyjąć jednolitą postać na oznaczenie zmiękczonego n, bez kréski; boć skoro przyjmiemy takową postać, np. n, wtedy nie będzie nám potrzeba ani kréski nad n, ani samogłoski i jako znaku miękczeniá poprzedzającéj spółgłoski przed samogłoską, tj. napiszemy: kon, kona [...].

Mroziński w powyżéj wymienionym ustępie, ściśle rzecz biorąc, nie myśláł wcale o Ortografiji, lecz jedynie o Grafice. — Ustęp ten przytáczamy, przemieniwszy Ortografiją na Grafikę. — Są to myśli nader wáżne, i kiedyś wprowadzone w życie, będą płodne w wielkie nástępstwa, nie tylko w dziedzinie języka naszego, ale i całéj mowy słowiańskiéj. Oto są słowa jego: „Przekonany jestem, że gramatyka polska nie będzie dopóty jasną, dopóki Grafika nie będzie zastósowaną do gramatycznego mechanizmu języka," tj . dopóki abecadło nasze nie będzie gramatycznym; a nie będzie nim, dopóki wszystkich głosów i brzmień naszego języka nie będziemy oznaczali pojedyńczemi postaciami głoskowemi bez znamion nad spółgłoskami, bez samogłoski i, jako téż bez spółgłosek z, ż, ź, używanych za znamiona miękczeniá twardych spółgłosek, gdyż to jest jedyny rozumny sposób, w jaki Grafika zdołá zaradzić téj niedogodności, którą tak jasno w widziáł i pojmowáł nájgłębszy w swojim czasie znáwca i badácz organizmu naszego języka.

Spółgłoski dzielą się na twarde, miękkie, mocne, słabe, płynne i cztery nieforemne.

[…] Tak np. w wyrazach: grab, pan, dzwon, traf — ostatnie spółgłoski wymawiamy twardo, i dla tego się one zowią twardemi; w wyrazach zaś grab', pań, dzwoń, traf', końcowe spółgłoski wymawiamy miękko, i dla tego się one zowią miękkiemi. Widziemy z przytoczonych przykładów, że miękkie spółgłoski, gdy są położone na końcu zgłoski, różnią się od twardych tém, że mają nad sobą kréskę [...].

Spółgłoski dzielą się jeszcze na mocne, słabe i płynne […].

Spółgłoski są następujące: b, b(i), c, cz, ć, d, dz, dź, dż, f, f(i), g, h, ch, j, k, ł, l, m, m(i), n, ń, p, p(i), r, rz, s, sz, ś, t, w, w(i), z, ź, ż.

Głoski polskie dzielą się głównie na samogłoski i spółgłoski.[...] Samogłoski polskie dzielimy na otwarte: a, e, o, u, nosowe: ą, ę, cienkie: i, grube: y, pochylone: e, ó; wszystkie zaś inne litery zowią się spółgłoskami.

Pyt.: Czy wszystkie litery przyjęliśmy, jakie są w abecadle łacińskiem? Odp.: Nie wszystkie, bo odrzuciliśmy spółgłoskę q, i spółgłoskę pojedynczą v.

Małecki Ant. W sprawie pis. pol. o naturze spółgł. j str. 28 i t. d. Łazowski, Suborowski innych.

SPÓŁGŁOSKI czyli brzmienia szmerowe.

W razie gdy przyimka jednozgłoskowego zakoń­czonego na spółgłoskę, nie można łagodnie wymówić przed wyrazem, mającym na początku kilka spółgłosek, przydajemy mu głos eufoniczny -e; i tak: za ostro brzmi.

Буквы раздѣляются на гласныя, samogłoski, и согласныя, spółgłoski.

Projekt Rady Szkolnej zmierzał do radykalnej reformy w sprawie pisowni imion własnych ze świata starożytnego. Stawiając ogólną zasadę: „zatrzymać pisownię oryginału, chyba wyraz zupełnie spolszczony, jak n.p. Cezar, A teny“, kazał „nazwiska greckie pisać we formie łacińskiej (Pisistrates, Alcibiades)“, łacińskie zaś „we formie łacińskiej, o ile nie zostały spolszczone (Vergilius ale Wergiliusz), zostawić q i x (Quintilian, Xenofon) a s nietylko po spółgłosce (Persefona), lecz także między samogłoskami (Pausanias)".

II. Pisownia spółgłosek.

Wyjątek stanowią tylko takie zgłoski, które się kończą na j albo na płynną (ł, l, r, rz, m , n, ń), ilekroć ona ma po sobie jakąkolwiek drugą spółgłoskę; n. p. szyj-ka, kij-kiem, biał-ko, wiel-ki, biel-szy, czar-ny, mar-twy, mor-ski, kłam-ca, Trem-becki.

Spółgłoska rz brzmi jak ż na początku lub w środku wyrazów, na końcu zaś wyrazów jak sz.

Litery: a, e, i, o, u, y nazywamy samogłoskami, a wszystkie inne spółgłoskami.

Dźwięki (głoski) mowy naszej dzielą się na samogłoski i spółgłoski.

Przytem wyrazy na -nier mają różne pochodzenie, a mianowicie jedne pochodzą od obcych, w których w rodzimym języku pisze się też -nier, a więc w nich obce i między spółgłoską a samogłoską winnoby się oddawać w polszczyźnie przez j np. francuskie ingenieur, pol. inżynjer.

W ogólności zawsze piszemy i (nie ji) na początku wyrazów i po samogłosce: igła, ich, moi, pokoik, kleić, stoisz i t. d. a także w złożeniu po przedstawce na spółgłoskę np. bezimienny, rozigrany.

§ 10. W języku polskim mamy następujące spółgłoski: b, b(i), c, cz, ć, d, dz, dź, di, f, f(i), g, g(i), h, ch, j, k, k(i), l, ł, m, m(i), n, ń, p, p(i), r, rz, s, sz, ś, i, w, w(i), z, ź, ż.

Spółgłoski i ich podział. 1) dźwięczne: b w d z struny głosowe drgają, wydając pewien ton muzykalny, bezdźwięczne: p f t s struny głosowe nie drgają, słyszymy tylko szmery. 2) czyste: b, b', c, ć, cz itd. nosowe: m, m', n, ń. 3) twarde: b, p, m, f, [...] miękkie: b', p', m', f' [...].

Spółgłoski [...] nigdy same przez się zgłoski nie tworzą, nie mogą w niej być wymawiane samodzielnie, są więc głoskami niezgłoskotwórczemi.

Toteż z całego tego pasa przejściowego za polskie uchodzić mogą tylko Tworków i Bieńkowice, gdzie w związku z polskiem poczuciem narodowem przejęto mnóstwo wyrazów w formie polskiej, zwłaszcza z nosówkami, z g, z brakiem rzadziej z dyspalatalizacją samogłosek a palatalizacją spółgłosek, np. końcówka 3 os. l. mn. -ům [...].

Zwłaszcza przy samogłoskach trudno rozróżniać oba rodzaje zmian. Ale ostatecznie są zjawiska, wyglądające na ogólniezależne, na rezultat ogólnych tendencyj fonetycznych, jak np. przejście dawnych długich, a zarazem jakościowo różnych od krótkich, pełnogłosek w krótkie t. z. pochylone, albo rozwój spalatalizowanych przedniojęzykowych spółgłosek w afrykaty itp.; zwłaszcza zaś w obrębie spółgłosek.

Podobnie w grupach spółgł. + m, n + spółgł..

W kadzielnica <= kadzidlnica (podobnie w czes.) itp. obok poradlne poralne i obok radelne itp. mamy odrębną grupę spółgł. + r, l, m, n + spółgł. z wtórnem przejściem t. zw. pobocznej zgłoski w pełną, por. §§ 31 uw. 39, 61 od końca, 64 od końca.

Abecadło portugalskie dzieli się na samogłoski i spółgłoski.

Przy wymawianiu spółgłosek jama ustna jest w mniejszym lub większym stopniu zamknięta, np. b, z, cz, l.

Spółgłoska wyjątkowo może stać się zgłoskotwórczą w kilku wykrzyknikach, np. pst!, prr!, brr!, psz!, ps!.

Najlepsze jednak świadectwo spopularyzowania się już rodzimej terminologii gramatycznej, i to po szkołach, daje konsekwentnie ją stosująca gramatyka francuszczyzny S. Nałęcz-Moszczeńskiego [...].

Terminologia. Litera vocalis nasalis — litera głoska przez nos, brevis — krótka, longa — długa, diphthongus — dwogłoska, kilkogłoska (właściwa), consonans — spółgłoska, łamogłoska, brzmiąca; syllaba — syllaba, spójka, accentus — akcent.

Fakultatywności rodzimej terminologii gramatycznej położył tamę podręcznik polszczyzny O. Kopczyńskiego.

Terminologia. Litera vocalis brevis — głoska samogłoska, wokala krótka, longa — długa, a, e, o — jasna, á, é, ó — ściśniona, nasalis — nosowa, diphthongus — dwugłoska, dyftong, consonans gutturalis — *spółgłoska gardłowa, muta — pomowna, semivocalis — przedmowna, liquida — łagodna (t. 3), consonans dura — twarda (t. 2, s. 24), mollis — miękka* [...].